İslamiyet Öncesi Türk Edebiyatında Sözlü Edebiyat Dönemi ve Özellikleri

Sözlü edebiyat dönemi, Türklerin yazıyı henüz kullanmadığı dolayısıyla edebiyat ürünlerini sözlü olarak oluşturduğu ve kulaktan kulağa aktararak varlığını sürdürdüğü bir dönemdir. Bu dönemde İslamiyet öncesi Türk toplumunun kültürel ürünleri arasında koşuk, sagu, sav ve destanlar önemli yer tutar. Avcı ve göçebe toplumunun dinsel törenlerinden kaynaklanan bu ürünler; topluluk içinde duyguları ifade etmek, tarihî olayları anlatmak, kahramanları ve kahramanlıkları övmek amacıyla kullanılmıştır.

Nazım birimi olarak dörtlük kullanılmıştır ve bu dönemde eserler, müzik eşliğinde kopuz denilen sazla söylenen ozanlar, baksılar veya kam adı verilen kişiler tarafından dile getirilirdi. Sözlü edebiyat ürünleri; sığır (av törenleri), şölen (dinî ayinler) ve yuğ (cenaze törenleri) gibi topluluk içinde gerçekleştirilen toplantılarda ortaya çıkmıştır.

Ölçü olarak hece ölçüsü kullanılan bu eserler, anonim olarak günümüze kadar gelmiştir. Ayrıca uyak düzeni aaab, cccb, dddb gibi düzenlerle şekillendirilen metinler, sözlü edebiyat döneminin belirgin özelliklerindendir.

NOT: Sözlü döneme ait metinlerin sınırlı olmasının temel nedeni, yazılı olarak kaydedilmemiş olmalarıdır. Ancak Türklerle ilişki içinde olan milletlerin (Çin, Avrupa ve İran gibi) kaynaklarında, tarihsel süreç içerisinde araştırmacılar tarafından derlenmiş belgelerde (Örneğin, Divan-ı Lügati't Türk gibi eserlerde) ve Türk toplumunun hafızasında yaşayan ürünlerin yazıya geçirilmesiyle elde edilen metinlerde bu döneme ait bilgilere ulaşabiliriz. Bu kaynaklar, sözlü geleneğin önemli bir parçası olan sözlü dönemin izlerini taşıyan ve Türk kültürünün zenginliğini yansıtan metinlerdir.

Sözlü Edebiyatta Coşku ve Heyecan Belirten Metinler (Şiir)

Sözlü edebiyat geleneği, Türk kültüründe coşku ve heyecanı en etkileyici biçimde ifade etmek için şiiri büyük ölçüde kullanmıştır. Bu geleneğin en önemli örnekleri arasında sagu, koşuk ve destan gibi türler yer almaktadır. Bu türler, zaman içinde farklı anlatım teknikleriyle zenginleşmiş ve Türk edebiyatına derin izler bırakmıştır.

·        Sagu, Türklerde ölen kişini ardından dile getirilen bir ağıt şiiridir. Ölen kişinin yiğitlik ve kahramanlıklarının anlatıldığı şiirlerdir. Alp Er Tunga sagusu en önemli sagu örneğidir. Sagu geleneği, özellikle Orta Asya Türk kültüründe önemli bir yere sahiptir ve birçok destana ilham kaynağı olmuştur. Divan edebiyatında bu türe mersiye, halk edebiyatında ise ağıt adı verilmiştir.

·        Koşuklar ise daha çok aşk, sevgi, özlem ve övgü konularını işleyen şiirlerdir. Duygusal yoğunluğuyla dikkat çeken koşuklar, genellikle ozanların sevdiklerine olan duygularını dile getirdiği eserler olarak bilinir. Anlatılan hikâyelerdeki coşkulu anlatımıyla koşuklar, dinleyiciyi duygusal bir yolculuğa çıkarmayı amaçlar.

·        Destanlar ise Türk sözlü edebiyatının en büyük ve heyecan verici örneklerindendir. Kahramanlık, zafer, savaş ve ulusal değerleri konu alan destanlar, toplumun ortak belleğini ve kimliğini oluşturan önemli unsurlardır. Sözlü edebiyat geleneğinde destanlar, kahramanların olağanüstü maceralarını, zaferlerini ve fedakârlıklarını anlatarak dinleyicilerde coşku ve gurur duyguları uyandırır.

Orta Asya’da Yaşayan Türklerde Şairlerin Görevleri

1.      Eski Türk toplumunda "kam, baksı, oyun, ozan, şaman" gibi adlarla anılan şairler; dönemin önemli figürleri arasında yer alıyorlardı.

2.      Bu şairler; toplumun hâkim, hekim, büyücü, sanatçı ve bilge gibi konumlarda gördüğü kişilerdi.

3.      Onlar sadece şiirleriyle değil, aynı zamanda toplumun kültürel ve ruhsal yaşamında da etkili bir rol oynuyorlardı.

4.      Şairler; "sığır, yuğ ve şölen" gibi törenlerde önemli bir yere sahiptiler. Bu törenlerde hem kendi şiirlerini seslendirirler hem de topluma manevi anlamda rehberlik ederlerdi.

5.      Şiirlerini dile getirirken o dönemde kullanılan "kopuz" adı verilen çalgı aleti eşliğinde performans sergilerlerdi. Bu yetenekleriyle hem sözle hem de müzikle dinleyicileri etkilemeyi başarırlardı.