Türk Edebiyatında Sözlü Edebiyat Dönemi Özellikleri Nelerdir?

Sözlü edebiyat dönemi, İslamiyet öncesi Türk edebiyatının temelini oluşturan ve M.Ö. 4000’li ve 3000’li yıllardan başlayarak Türklerin İslamiyet’i kabul ettiği XI. yüzyıl ortalarına kadar süren uzun bir dönemi ifade eder. Bu dönem, Türklerin tarih sahnesindeki varlıklarını yazılı olarak değil, sözlü olarak ifade ettikleri bir zaman dilimidir. Göktürkler'e ait olan yazılı anıtların ortaya çıktığı M.S. VI. yüzyıla kadar olan bölümü, sözlü edebiyat dönemi olarak adlandırabiliriz.

Bu dönem, Türk toplumunun kültürel ve edebî mirasını oluşturan önemli bir dönemdir. Şairler ve ozanlar aracılığıyla Türklerin tarihini, mitolojisini, destanlarını ve geleneklerini nesilden nesile aktarmışlardır. Sözlü edebiyat dönemi, Türk toplumunun sosyal yapısını, inançlarını ve değerlerini yansıtan önemli bir araç olmuştur.

Bu dönemdeki eserler, ağızdan ağıza dolaşan sözlü geleneğe dayanır ve yazılı bir formda değil, hatırlama ve tekrar yoluyla korunmuştur. Destanlar, efsaneler, manzum hikâyeler ve atasözleri gibi sözlü edebiyat ürünleri, Türk kültürünün derinliklerine ışık tutar ve Türklerin ruhunu yansıtır.

Sözlü Edebiyat Döneminin Özellikleri

Sözlü edebiyat dönemi, birçok özelliğiyle kendine özgü bir yapıya sahiptir. Bu döneme ait özellikler şunlardır:

1.      Şiirler, "Kopuz" adı verilen sazla dile getirilmiştir. Kopuz, Türk müziğinde kullanılan geleneksel bir telli çalgıdır ve sözlü edebiyat döneminde şiirlerin icrasında önemli bir rol oynamıştır.

2.      Ölçü olarak ulusal ölçümüz olan "hece ölçüsü" kullanılmıştır. Türkçenin yapısına uygun olan hece ölçüsü, sözlü edebiyat dönemindeki şiirlerin ritmik yapısını belirlemiştir.

3.      Nazım birimi "dörtlük"tür. Şiirler, dört mısralık dörtlükler hâlinde yazılmıştır. Bu yapı, sözlü edebiyat döneminin şiirlerinde sıkça gözlemlenen bir özelliktir.

4.      Dönemine göre arı bir dili vardır. Şairler, Türk dilinin saf ve temiz yapısını koruyarak eserlerini oluşturmuşlardır. Bu durum, sözlü edebiyat döneminin dil özellikleri arasında önemli bir yer tutar.

5.      Dizelerde genel olarak yarım uyak hâkimdir. Bu uyak şekli, sözlü edebiyat döneminin ses ve ritim özelliklerini yansıtır.

6.      Daha çok doğa, aşk ve ölüm konuları işlenmiştir. Şairler; doğanın güzelliklerinden, aşkın derinliklerinden ve ölümün anlamından ilham alarak eserlerini oluşturmuşlardır. Bu temalar, sözlü edebiyat döneminin içeriksel özelliklerini belirlemiştir.

7.      Bu döneme ait elimizde olan en eski kaynak Kaşgarlı Mahmut'un "Divan-ı Lügât’it Türk" adlı eseridir. Kaşgarlı Mahmut'un bu önemli eseri, Türk dilinin yapısal özellikleri ve sözlü edebiyat döneminin dil kullanımı hakkında değerli bilgiler sunmaktadır.

Sözlü Edebiyat Türleri

Bu dönemi 4 ana grupta incelemek mümkün: Koşuk, sav, sagu ve destan.

Koşuk

·        Koşuklar, Türk edebiyatının en eski nazım biçimlerinden biridir. Genellikle aşk, yiğitlik ve doğa sevgisi gibi konuları işlerler. Bu şiirler, şölenlerde kopuz eşliğinde söylenir ve 7'li hece ölçüsüyle yazılır. Kafiye şeması ise aaab'dir.

·        İslam öncesi dönemde "koşuk" olarak adlandırılan bu nazım biçimi, İslamiyet'in Türk edebiyatına etkisiyle "koşma" olarak anılmaya başlamıştır. Koşuklar, sözlü geleneğin önemli bir parçası olup Türk kültürünün derinliklerine uzanan köklü bir tarihe sahiptir.

·        Kaşgarlı Mahmut'un Divan-ı Lügati’t Türk eserinde, koşuklar yazıya geçirilerek yazılı metinlerde de yerini almıştır.

Sagu

·        Sagu, Türk edebiyatında "Yuğ" olarak da bilinen ölüm törenlerinde kullanılan şiir türüdür.

·        Bu şiirler; ölen kişinin erdemlerini ve ardından duyulan hüznü, acıyı ve üzüntüyü dile getirirler. Genellikle 7'li hece ölçüsüyle yazılır ve kafiye şeması aaab'dir. Özellikle ölen kişinin kahramanlığını ve değerini anlatmaya odaklanırlar.

·        İslamiyet'in yayılmasından sonra bu tarz şiirler Divan edebiyatında "mersiye", halk edebiyatında ise "ağıt" olarak adlandırılmıştır. Bu tür metinler, ölen kişinin hayatına ve kişiliğine odaklanırken aynı zamanda onun ardından duyulan derin üzüntüyü ve acıyı ifade ederler.

Sav

·        Atasözleri, kültürel mirasımızın temel taşlarından biridir. Sav, bugünkü atasözlerinin ilk hâlidir. İçinde yaşadığımız toplumun ve insan doğasının derinliklerine dair zamanın tanığı olan bu sözler, yaşamı anlamlandırmada kıymetli rehberlerdir.

·        Her bir atasözü, bir öğüt ya da bilgelik içerir. Toplumun tecrübelerinden süzülüp gelen bu öğütler, kuşaktan kuşağa aktarılarak bugüne ulaşmıştır. Hayatın karmaşıklıklarını anlamamıza yardımcı olan bu sözler, zamanın ve tecrübelerin birikimiyle şekillenmiştir.

·        Divan edebiyatında atasözleri, "darb-ı mesel" adıyla da bilinir.

Destan

·        Destanlar, insanlığın kökenlerine uzanan eşsiz öykülerdir. Yazı öncesi çağlardan günümüze kadar uzanan bu epik şiirler, olağanüstü olaylarla doğaüstü kahramanlarla ve kahramanlıklarla doludur.

·        Bu metinler nazımla (şiirle) düzenlenmiş ve ezgiyle uyum içinde sunulmuştur. Destanlar, sadece olayların anlatımıyla kalmayıp bununla beraber eski çağ insanlarının düşünce dünyalarını, inançlarını, yaratılış ve varoluşlarına dair felsefelerini yansıtır.

·        Destanlar, toplumun ortak görüşlerini ve özlemlerini de yansıtır. Kahramanlar genellikle hanlar, krallar gibi seçkin kişilerden veya toplumun kabul ettiği kahramanlardan oluşur.

·        Dil olarak millî bir tarz benimsenir ve millî nazım ölçümüz olan hece ölçüsü kullanılır.

·        Bu uzun yazılar genellikle savaş, doğal afetler, mizah, ünlü kişilerin yaşamları gibi çeşitli konuları ele alır.