eğitim öğretim ile ilgili belgeler > konu anlatımlı dersler > Türkçe dersi ile ilgili konu anlatımlar > kelime türleri, sözcük türleri ile ilgili konu anlatımlar

BASİT İSİMLER, BASİT ADLAR, ÖZELLİKLERİ (YAPISINA GÖRE İSİMLER) (KELİME TÜRLERİ) (TÜRKÇE DERSİ KONU ANLATIM)

 

Herhangi bir yapım eki almamış, ya da başka bir sözcükle birleşerek yeni anlamda bileşik bir sözcük oluşturmamış adlardır.

 

Türemiş ve birleşik kelimeler yaparken basit isimlere yapım ekleri getirilir.

 

Uyarı: Basit isimlerimizin çoğu tek hecelidir, ama bütün basit isimler tek heceli zannedilmemeli.

 

Basit isimler, daha küçük ve anlamlı parçalara ayrılamazlar. Meselâ “kelebek kelimesini kel-ebek şeklinde ikiye ayırıp “kel” diye anlamlı bir kelime bulabiliriz gibi bir düşünce yanlıştır. Çünkü parça ile bütün arasında her zaman -az ya da çok-bir anlam ilgisi bulunmalıdır.

 

 

Uyarı: Çekim eki almış hâlde kullanılabilirler. [kağıt(ta), kuş(u), çiçek(ler) gibi]

 

 

Basit İsimlere Örnekler:

 

taş, balık, sopa vb.

 

İnsan, kelebek, gölge, yaprak(lar), kağıt(ta), kuş(u), çiçek(ler), dağ(dan), bir(de), ...

 

Araba, insanlar, evimiz, yoldan, tahtayı, çanta, kuşlarım…

 

Basit, Türemiş ve Birleşik İsimler

Yapılarına göre isimleri 3 ana grupta inceleriz: Basit, türemiş ve birleşik isim.

Basit İsim:

Basit isim, yapım eki almamış, kök hâlinde ya da çekim eki almış isimlere denir. “Hiç ek almamış” şeklindeki bir tanım doğru olmaz. Basit isimler dilerse çekim eki alabilir çünkü çekim ekleri kelimenin anlamını ve yapısını değiştirmez.

Örnek: Masa, sandalye, kitap, kuşlar, kalemler, evde, dolap... Renkli olarak belirttiğimiz ekler çekim eki olduğundan sözcüğün yapısını değiştirmez. Sözcük basit isim olarak rotasına devam eder.

Türemiş İsim:

Bir sözcüğün türemiş olabilmesi için mutlak surette yapım eki almış olması gereklidir. Sözcüğün anlamının ve yapısının değişmesi için bu, şarttır. Bu sadece isimler için geçerli değildir. Fiil köke sahip kelimeler için de geçerlidir.

Örnek: Kitaplık, tuzluk, başlık, kulaklık, gecelik, gençlik, insanlık, Türklük, çocukluk, kardeşlik, Müslümanlık, kulluk, bilgelik, bayramlık, kışlık, akşamlık, gömleklik, güzellik, küçüklük, öğretmenlik, doktorluk, veterinerlik, eczacılık, arıcılık, evli...

NOT: Türemiş fiiller ya da türemiş sıfatlar da vardır. Türemiş isim dememizin sebebi, yapım ekinden önce gelen kelimenin de isim olmasıdır.

Birleşik İsim:

Birden fazla kelimenin bir araya gelerek yeni bir kelime oluşturması durumuna denir. Türkçede üç yolla birleşik isim yapılır:

·         Anlam kayması yoluyla

·         Ses kaynaşması yoluyla

·         Kelime sınıfı kayması yoluyla

 

Örnekler:

®    Devetabanı, suçiçeği, demirbaş, denizaltı... (Birleşik ismi oluşturan sözcüklerin tamamı anlam kaybına uğramışlardır.)

 

®    Başbakan, başyazar, başhekim… (Kelimelerden yalnızca biri anlam kaybına uğramıştır.)

 

®    Başbakan, başyazar, başhekim…

®    Cumartesi (cuma ertesi), pazartesi (pazar ertesi), kahvaltı (kahve altı) … (Ses kaynaşması yolu ile oluşabilir.)

®    Kaptıkaçtı, külbastı, mirasyedi, dedikodu, hünkârbeğendi, albastı, gecekondu… (Bir fiil ve bir ismin ya da birden fazla fiilin bir araya gelerek yeni bir isim oluşturması yoluyla oluşabilir. Buna “Kelime sınıfı kayması” denir.)

 

 

 

 

 

YAPI BAKIMINDAN KELİMELER ÖZET

 

YAPI BAKIMINDAN İSİMLER

 

1) Basit İsimler: Hiçbir yapım eki almamış isimlerdir.

 

*Araba, insanlar, evimiz, yoldan, tahtayı, çanta, kuşlarım,…

 

2) Türemiş  İsimler: İsim ya da fiil kök ve gövdelerinden yapım ekiyle türeyen isimlerdir.

 

*Yol-cu, meslektaş, silgi, ölüm,…

 

3) Birleşik  İsimler: İki ismin aralarına başka bir kelime girmeyecek şekilde birleşip kalıplaşmasıyla oluşan isimlerdir.

 

*Anayurt, Çanakkale, açıkgöz, boşboğaz, aslanağzı, gecekondu, ateşkes, biçerdöver, bakarkör, giderayak,…

 

 

 

YAPI BAKIMINDAN FİİLLER

 

Fiiller yapı bakımından üç grupta incelenir.

Basit (yalın), Türemiş fiiller, Birleşik Fiiller

 

A)BASİT (YALIN) FİİLLER: Yapım eki almamış olan fiillerdir.

 

Koy -(mak) Bak -(mak), Gör -(mek) Çöz -(mek), Gez -(mek), At -(mak)

 

B) TÜREMİŞ FİİLLER: Basit sözcüklere yapım eki getirilerek oluşturulan fiillerdir. Türemiş fiiller ya isim soylu ya da fil soylu kök sözcüklerden türetilirler

 

Çiçek-ten-, it-il-,  çocuk-laş-, boğ-uş-, hasta-lan-, kaç-ır-

 

C) BİLEŞİK FİİLLER: Birden çok sözcüğün bir araya gelerek oluşturduğu fiillerdir.

 

oturuver-(mek), farkında ol-(mak),affet-(mek), kabul et-(mek), kulak as-(mak)

 

Bileşik fiiller oluşumları bakımından üç grupta incelenir:

 

1-Yardımcı fiillerle oluşturulan bileşik filler:

 

(İsim  soylu kelime) + (Yardımcı fiil)

 

Türkçe'de yardımcı fiiller olarak çoğunlukla "etmek. eylemek, kılmak, olmak" fiilleri kullanılır. sabır + et(mek), hasta + ol(mak)

 

nazar + et(mek), rica + et(mek), red + et(mek) (reddetmek), namaz + kıl(mak)

 

Uyarı: Yardımcı Fiil olarak kullanılan "et-, eyle-, ol-, kıl-"filleri asıl fiil olarak da kullanılabilir. Bunları ayırt (bilgi yelpazesi.net) edebilmek için anlamca kalıplaşmış, kaynaşmış olup olmadıklarına bakılır.

 

2- Kurallı (Özel) Bileşik Fiiller:

 

Herhangi bir fiille "a, e, ı, u, a" seslerinden biriyle birlikte "bilmek, durmak; kalmak, gelmek, yazmak, vermek" fiillerinden birinin kalıplaşmasıyla oluşurlar.

 

Yazıver-, bakakal-, okuyabil-, anlatıver-, gidebil-, uyuyakal-

 

Bu fiiller, anlam özelliklerine göre beş grupta incelenirler:

 

a)Yeterlik Fiili: (Herhangi bir fiil) + (-e) + (bilmek), yazabil(mek), koşabil(mek), görebil(mek),...

 

İkinci fiil "-(e) bilmek"  birinci fiile "gücü yetme, izin verme, olasılık" anlamlarından birini kazandırır.

 

Bu yükü taşıyabilirim > gücü yetme,

dışarı çıkabilirsin > izin verme,

iki güne kadar gelebilirim > olasılık

 

Yeterlik fiilinin olumsuzu yapılırken, genellikle ikinci fiil (bilmek) kullanılmaz.

 

Okuyabilmek - okuyamamak, yürüyebilmek -yürüyememek, çalışabilmek - çalışamamak

 

b)Tezlik Fiili: (Herhangi bir fiil) + (-i) + vermek

 

İkinci fiil birinciye "çabukluk, acelecilik" anlamı kazandırır.

 

Çözüver(mek), koşuver(mek), atlayıver(mek).

 

c)Sürerlik Fiili: (Herhangi bir fiil) + (-e) + (gelmek, durmak, kalmak)

 

İkinci fiil, birinci fiile devamlılık anlamı kazandırır; fiilin belli bir süre devam ettiğini bildirir.

 

d) Yaklaşma Fiili: (Herhangi bir fili) + (-e) + <yazmak)

 

İkinci fiil birinci fiile "az kalmışlık" anlamı kazandı,

 

Düşeyaz- (az daha düşecekti. Bayılayaz- (az daha bayılacaktı).Yurdumuz elimizden gideyazdı.(Az daha gidecekti)

 

e)Isteklenme Fiili: (Herhangi bir fiil) + (-esi / -eceği) (tutmak /gelmek)

 

Göresi gel(mek),a ğlayacağı tut (mak)       

 

İkinci fiil, birinci fiile "istek duyma" anlamı kazandırır.

 

Bunlardan başka "beklenmezlik, yapmacık" bildi bileşik fiiller de vardır.

 

duymazlıktan gel(mek), çıkagel- (beklenmezlik)

      

3- Anlamca Kaynaşmış Bileşik Fiiller:

 

İsim  soylu bir kelime ile bir fiilin, anlamlarını düşündürmeyecek biçimde kaynaşıp kalıplaşmalarıyla oluşan  bileşik fiillerdir.

 

Bu işin böyle olacağını öngörmüştü.

 

4- Deyim Halindeki Birleşik Fiiller:

 

Deyimlerin cümle içinde çekimlenip yüklem görevinde kullanılmasıyla oluşurlar.

 

Deyim halindeki bileşik fiiller, cümlenin öğeleri incelenirken bir bütün olarak alınır

 

Çocuk o gün ağzını açmadı.

 

Onu görünce dili tutuldu

TÜRKÇE DERSİ İLE İLGİLİ KONU ANLATIMLAR
SAYFASINA GERİ DÖNMEK İÇİN

>>>TIKLAYIN<<<


TÜRKÇE DERSİ İLE İLGİLİ TEST SORULARI, SORULAR
SAYFASINI GÖRMEK İSTERSENİZ

>>>TIKLAYIN<<<


TÜRKÇE DERSİ İLE İLGİLİ YAZILI SORULARI
SAYFASINI GÖRMEK İSTERSENİZ

>>>TIKLAYIN<<<

Yorumlar

....

3. **Yorum**
->Yorumu: çok teşekkür ederim ödevime yardımcı oldu
->Yazan: Ögrenci

2. **Yorum**
->Yorumu: Edebiyat ödevine çok yardım etti teşekkürler
->Yazan: Ögrenci


1. **Yorum**
->Yorumu: çok teşekkür ederim ödevime yardımcı oldu 
->Yazan: aGm.

>>>YORUM YAZ<<<
Not: Yorum Yaz Bölümünden Yazılar Da Gönderebilirsiniz. Yazıyı belgenizden kopyalayıp
aşağıdaki
Yorumunuz Kutucuğu'na yapıştırmanız yeterli...

Adınız:
Yorumunuz:


Yorumunuzda Silmek istediğiniz kelime veya cümle varsa kelimeyi fare ile seçin
ve delete tuşuna basın...

 


 E Mail
(Zorunlu Değil):