|
eğitim öğretim ile ilgili belgeler > konu anlatımlı dersler > Türkçe dersi ile ilgili konu anlatımlar > kelime türleri, sözcük türleri ile ilgili konu anlatımlar
FİİL KİPİ, EYLEM KİPİ İLE İLGİLİ GENEL BİLGİ (1) (TÜRKÇE DERSİ KONU ANLATIM)
Eylemlerin iş-kılış, hareket ve durumu anlatabilmek için haber ve dilek kipleriyle birlikte kişi ekleriyle çekimlenmesine kip denir.
Örnek:
Otur - eylem kökü
Otur-acak-sın çekimli eylem
Otur-sa-n çekimli eylem
Çekimli eylemler dört biçimde kullanılabilir:
Olumlu biçim çalıştım
Olumsuz biçim çalışmadım
Soru biçimi çalıştım mı?
Olumsuz soru biçimi çalışmadım mı?
Fiilin en temel özelliği; o eylemi yapan bir kişisinin ve yapılma zamanının bulunmasıdır. Yani işin kim tarafından ve ne zaman yapılmış olduğunu belirtmesidir.
Bir fiilin kip ve Kişi ile ifade edilmiş haline “çekimli fiil” denir. Peki, bir fiile çekimli fiil diyebilmemiz için gerekli olan şeyler nelerdir?
Fiil kök ya da gövdesi + Kip eki + Kişi Eki = Çekimli fiil
Oku + yor + um = Çekimli fiil
Kurut + acak + sın = Çekimli fiil
Bak + ar + ız = Çekimli fiil
Gel + meli + ler = Çekimli fiil
Yani: Fiil kök gövde + kip eki + Kişi eki sıralamasından ibarettir.
Çekimli fiil, zamana ve şahsa bağlanmış bir hareketi karşılayan kelimedir. Zamanı ve kişisi sağlayan unsurlar da kip ve Kişi ekleridir.
Yukarıdaki formülde olduğu gibi sırasıyla fiil kök ya da gövdelerine haber ya da dilek kiplerinden biri ve daha sonra Kişi eki getirilerek fiil çekimi yapılır. Genel anlamda fiil çekimi bu şekilde oluşmaktadır. Bu yüzden öncelikle kip nedir? Kişi ekleri nelerdir? Bunları inceleyelim.
KONUYU DAHA İYİ ANLAYABİLMENİZ İÇİN AŞAĞIDAKİ VİDEOLARIMIZI İZLEYEBİLİRSİNİZ
KİŞİ EKLERİ, ŞAHIS EKLERİ
Kişi ekleri, eylemin hangi Kişiler tarafından yapıldığını gösterir. Türkçede ben sen, o biz, siz onlar olmak üzere altı Kişi vardır. Fiillerin bu Kişilere göre çekimlenmesini sağlayan
Kişi ekleri şunlardır:
Tekil Kişi Eki Ben / -m, -ım, -im, -um, -üm
Tekil Kişi Eki Sen / -n, -(s)ın, -(s)in, -(s)un, -(s)ün
Tekil Kişi Eki O / -eki yoktur-
Çoğul Kişi Eki Biz / -ız, -iz, -uz, -üz, -k
Çoğul Kişi Eki Siz / -(s)ınız, -(s)iniz, -(s)unuz, -(s)ünüz
Çoğul Kişi Eki Onlar / -lar, -ler
Görmeli – (y) – im
Görmeli – sin
Görmeli – (yok)
Görmeli – (y) – iz
Görmeli – siniz
Görmeli – ler
NOT: Fiillerin teklik üçüncü Kişi çekiminde Kişi eki yoktur, ancak yine de teklik üçüncü Kişi ifadesi taşırlar.
KİP EKLERİ, FİİL KİPLERİ
Fiil kök ve gövdelerinin bildirdiği eylemi, zamana ve biçime bağlayan eklere “kip” denir.
Bir fiilin zaman ve anlam özelliğine göre şekillenmesi bu ekler sayesinde olur.
Fiil kipleri, haber kipleri (bildirme kipi) ve dilek kipi (tasarlama kipi) olmak üzere ikiye ayrılır.
Haber kipleri fiilin hangi zamanda geçtiği belirtmekte, dilek kipleri ise fiilin yapılış şeklini göstermektedir.
A- HABER KİPLERİ / BİLDİRME KİPLERİ
Haber kipleri eklendikleri fiile “zaman anlamı” kazandırırlar.
Yapılan eylemin geçmişte mi şimdi mi gelecekte mi yoksa her zaman mı yapıldığını gösterirler.
Bildirme kiplerinin duyulan geçmiş zaman, görülen geçmiş zaman, şimdiki zaman, geniş zaman ve gelecek zaman çekimi olmak üzere beş çekimi vardır.
1-Duyulan/Öğrenilen/Miş’li Geçmiş Zaman (-mış, -miş, -muş, -müş)
Kip Ekleri: -mış, -miş, -muş, -müş
Çekimlenmesi:
Fiil kök ya da gövdesi + -mış, -miş, -muş, -müş + Kişi eki
1. Tekil Kişi, ben ıslan – mış – ım
2. Tekil Kişi, sen ıslan – mış – sın
3. Tekil Kişi, o ıslan – mış
1.Çoğul Kişi, biz ıslan – mış – ız
2.Çoğul Kişi, siz ıslan – mış – sınız
3.Çoğul Kişi, onlar ıslan – mış – lar
Örneğin bize “susamak” fiilini öğrenilen geçmiş zamanın 2. çoğul kişisine göre çekimleyin denilirse çekimleme aşağıdaki şekilde olmalıdır.
Susa+ mış + sınız
|
Fiile Kazandırdığı Anlamlar
Eylem, konuşanın gözü önünde gerçekleşmemiştir. Bu kiple konuşan kişi, anlattıklarını başkasından duymuştur ve öğrendiklerini dile getirmektedir. Yani konuşan kişi eylemin gerçekleşmesine şahit olmamış, bunu ya başkasından duyup öğrenmiş ya da sonradan fark etmiştir.
Duyulan Geçmiş Zamana Örnek Cümleler:
O dönemde çok sıkıntı çekmiş. (çekmek fiili, öğrenilen geçmiş zamanın 3 tekil kişisi)
Gitar kursuna gidebilmek için para biriktirmiş.
Davet edilmedikleri halde düğüne gelmişler.
Yorgunluktan bir kenarda uyuyakalmışım.
Henüz altı aylıkken yürümeye başlamışım.
Duyulan Geçmiş Zamanın Olumsuz Çekimi
Fiil kök ya da gövdesi + Olumsuzluk eki (-ma, -me) + -mış, -miş, -muş, -müş + Kişi eki
“Yakmak ve görmek” fiillerinin olumsuzunu, görülen geçmiş zamanın tüm Kişilere göre çekimleyelim:
Yak – ma – mış – ım Gör – me – miş – im
Yak – ma – mış – sın Gör – me – miş – sin
Yak – ma – mış Gör – me – miş
Yak – ma – mış – ız Gör – me – miş – iz
Yak – ma – mış – sınız Gör – me – miş – sizin
Yak – ma – mış – lar Gör – me – miş – ler
2-Görülen Zaman / Bilinen Zaman / Di’li Geçmiş Zaman (-dı, -di, -du, -dü, -tı, -ti, -tu, -tü)
Kip Ekleri: -dı, -di, -du, -dü, -tı, -ti, -tu, -tü
Çekimlenmesi:
Fiil kök ya da gövdesi + -dı, -di, -du, -dü, -tı, -ti, -tu, -tü + Kişi eki
“Sevmek” fiilini görülen geçmiş zamanın tüm Kişilerine göre çekimleyelim:
1. Tekil Kişi, ben sev – di – m
2. Tekil Kişi, sen sev – di – n
3. Tekil Kişi, o sev – di
1.Çoğul Kişi, biz sev – di – k
2.Çoğul Kişi, siz sev – di – niz
3.Çoğul Kişi, onlar sev – di – ler
Fiile Kazandırdığı Anlamlar
Eylem, konuşanın gözü önünde gerçekleşmiştir. Bu kiple konuşan kişi, anlattıklarını başkasından duymamıştır, bizzat gördüklerini, şahit olduklarını aktarmaktadır.
Görülen Geçmiş Zamana Örnek Cümleler:
Ona demli bir çay hazırladım, ben de melisa çayı poşetini attım kupamdaki sıcak suya. Elindeki gazeteyi önündeki küçük sehpaya bıraktı. Çayından bir yudum aldı. Arkasına yaslanarak (bilgi yelpazesi.net) gözlerimin içine baktı. Biraz gergince bir ses tonu ile “Bunca zamandır neden aramadın beni?” dedi. Hiçbir şey söyleyemedim. Melisa çayından bir yudum aldım ve pencereye doğru yürüdüm.
Görülen Geçmiş Zamanın Olumsuz Çekimi
Fiil kök ya da gövdesi + Olumsuzluk eki (-ma, -me) + -dı, -di, -du, -dü, -tı, -ti, -tu, -tü + Kişi eki
Ara – ma – dı – m Gül – me – di – m
Ara – ma – dı – n Gül – me – di – n
Ara – ma – dı Gül – me – di
Ara – ma – dı – k Gül – me – di – k
Ara – ma – dı – nız Gül – me – di – niz
Ara – ma – dı – lar Gül – me – di – ler
3-Şimdiki Zaman (-yor)
Kip Ekleri: -(ı)yor, -(i)yor, -(u)yor, -(ü)yor)
Çekimlenmesi:
Fiil kök ya da gövdesi + -(ı)yor, -(i)yor, -(u)yor, -(ü)yor) + Kişi eki
“Bilmek” fiilini şimdiki zamanın tüm Kişilerine göre çekimleyelim:
1. Tekil Kişi, ben bil – iyor – um
2. Tekil Kişi, sen bil – iyor – sun
3. Tekil Kişi, o bil – iyor
1.Çoğul Kişi, biz bil – iyor – uz
2.Çoğul Kişi, siz bil – iyor – sunuz
3.Çoğul Kişi, onlar bil – iyor – lar
Fiile Kazandırdığı Anlamlar
Eylemin söylenme zamanı ile gerçekleşme zamanı aynıdır. Bu kiple konuşan kişi, anlattıklarını bizzat görür ve gördüğü anda dile getirir.
Şimdiki Zamana Örnek Cümleler:
Güneş tüm kızıllığıyla dağların ardından kayboluyor.
Başım çok ağrıyor, ben doktora gidiyorum.
Yemeğe gelemeyeceğiz, Ahmet’le ders çalışıyoruz.
Bayramlaşmak için size geliyorum.
Kemanının tellerini yıpratıyorsun.
Şimdiki Zamanın Olumsuz Çekimi
Fiil kök ya da gövdesi + Olumsuzluk eki (-ma, -me) + -(ı)yor, -(i)yor, -(u)yor, -(ü)yor) + Kişi eki
Otur – ma – yor – um Dinle – me – yor – um
Otur – ma – yor – sun Dinle – me – yor – sun
Otur – ma – yor Dinle – me – yor
Otur – ma – yor – uz Dinle – me – yor – uz
Otur – ma – yor – sunuz Dinle – me – yor – sunuz
Otur – ma – yor – lar Dinle – me – yor – lar
Not: Şimdiki zamanın olumsuz çekiminde “me, ma” olumsuzluk eki “yor” şimdiki zaman ekinin etkisinden dolayı daralarak “mı, mi, mu, mü” ye dönüşür. Bu yüzden yukarıdaki örneklerde ekler birleştirildiğinde aşağıdaki gibi yazılır ve okunur.
Oturmuyorum, oturmuyorsun, oturmuyor, oturmuyoruz, oturmuyorsunuz, oturmuyorlar
Dinlemiyorum, dinlemiyorsun, dinlemiyor, dinlemiyoruz, dinlemiyorsunuz, dinlemiyorlar
4-Gelecek Zaman (-acak, -ecek)
Kip Ekleri: -acak, -ecek
Çekimlenmesi:
Fiil kök ya da gövdesi + -acak, -ecek + Kişi eki
“Kutlamak” fiilini gelecek zamanın tüm Kişilerine göre çekimleyelim:
1. Tekil Kişi, ben kutla – (y)acak – ım = Kutlayacağım
2. Tekil Kişi, sen kutla – (y)acak – sın
3. Tekil Kişi, o kutla – (y)acak
1.Çoğul Kişi, biz kutla – (y)acak – ız = Kutlayacağız
2.Çoğul Kişi, siz kutla – (y)acak – sınız
3.Çoğul Kişi, onlar kutla – (y)acak – lar
Fiile Kazandırdığı Anlamlar
Eylemin söylenme zamanı, gerçekleşme zamanından öncedir. Fiil dile getirilir ancak henüz yapılmamıştır.
Gelecek Zaman Örnekleri
Aksam Türkiye maçını seyredeceğiz.
Okullar Eylül’ün ilk haftası açılacak.
Bu yıl şarkı yarışmasının besincisi düzenlenecek.
Merhumun naaşı öğle namazından sonra toprağa verilecek.
Ağrıları arttığından artık ameliyat olacak.
Gelecek Zamanın Olumsuz Çekimi
Fiil kök ya da gövdesi + Olumsuzluk eki (-ma, -me) + -acak, -ecek + Kişi eki
Çalış – ma – (y)acak – ım Gözetle – me – (y)ecek – im
Çalış – ma – (y)acak – sın Gözetle – me – (y)ecek – sin
Çalış – ma – (y)acak Gözetle – me – (y)ecek
Çalış – ma – (y)acak – ız Gözetle – me – (y)ecek – iz
Çalış – ma – (y)acak – sınız Gözetle – me – (y)ecek – siniz
Çalış – ma – (y)acak – lar Gözetle – me – (y)ecek – ler
5-Geniş Zaman (-r, -ar, -er)
Kip Ekleri: -(ı,i,u,ü)r, -ar, -er
Çekimlenmesi:
Fiil kök ya da gövdesi + -(ı,i,u,ü)r, -ar, -er + Kişi eki
“Gezmek” fiilini geniş zamanın tüm Kişilerine göre çekimleyelim:
1. Tekil Kişi, ben gez – er – im
2. Tekil Kişi, sen gez – er – sin
3. Tekil Kişi, o gez – er
1.Çoğul Kişi, biz gez – er – iz
2.Çoğul Kişi, siz gez – er – siniz
3.Çoğul Kişi, onlar gez – er – ler
Fiile Kazandırdığı Anlamlar
Eylemin geçmişte, içinde bulunulan zamanda ve gelecekte yapıldığını, yani tüm zaman dilimlerinde yapıldığını gösterir.
Geniş Zaman Örnekleri
Her sabah kahvaltıdan önce mutlaka elma yer.
Akşamları hiç sıkılmadan beş saat müzik yaparız.
Ayda yılda bir sinemaya giderler.
Kahvenin iyisi burada içilir.
Yalnız kaldıkça sessizliği dinlersin.
Geniş Zamanın Olumsuz Çekimi
Fiil kök ya da gövdesi + Olumsuzluk eki (-ma, -me, -maz, -mez) + Kişi eki
Otur – ma – m İste – me – m
Otur – maz – sın İste – mez – sin
Otur – maz İste – mez
Otur – ma – (y)ız İste – me – (y)iz
Otur – maz – sınız İste – mez – siniz
Otur – maz – lar İste – mez – ler
Önemli Not: Geniş zamanın olumsuz çekimlerinde geniş zaman ekleri “-r, -ar, -er” düşer. Diğer kiplerde olumsuzluk yapılırken Kip Ekleri de kullanılırken geniş zamanın kip eki kullanılmaz.
Ayrıca 1. tekil ve 1. çoğullarda olumsuzluk eki “-ma, -me” iken; diğer Kişilerda “-maz, -mez” dir.
B- DİLEK KİPLERİ
Tasarlama kiplerinde zaman anlamı yoktur; yani eylemin ne zaman yapıldığını veya yapılacağını bildirmezler.
Bu kipler, fiilin yapılma şeklini; gereklilik, koşul-şart, istek ve emir anlamlarıyla ifade etmelerini sağlarlar.
Çekimlenme şekilleri haber kipleri ile aynıdır ve dört adet dilek kipi vardır.
1-Gereklilik Kipi (-malı, -meli)
Kip Ekleri: -malı, -meli
Çekimlenmesi:
Fiil kök ya da gövdesi + -malı, -meli + Kişi eki
1. Tekil Kişi, ben çalış – malı – (y)ım
2. Tekil Kişi, sen çalış – malı – sın
3. Tekil Kişi, o çalış – malı
1.Çoğul Kişi, biz çalış – malı – (y)ız
2.Çoğul Kişi, siz çalış – malı – sınız
3.Çoğul Kişi, onlar çalış – malı – lar
“Temizlemek fiilini gereklilik kipinin 1. çoğul kişisine göre çekimleyin” denilirse çekimleme aşağıdaki şekilde olmalıdır.
Temizle+ meli + yiz
Fiile Kazandırdığı Anlamlar
Bu kip, eylemin yapılmasının ya da yapılmamasının gerekliliğini ifade etmeye yardımcı olur.
Bazen de bu kiple konuşan kişi, konuştuklarına tahmin/olasılık anlamı katabilir.
Gereklilik Kipi Örnek Cümleleri
İşlerini bitirir bitirmez buraya gelmelisin. (Gereklilik)
Araba kullanırken emniyet kemerinizi takmalısınız. (Gereklilik)
Konserde bu şarkıyı çok güzel söylemeliyim. (Gereklilik)
Bu makaleyi yazan Ahmet Turan Alkan olmalı. (Tahmin)
Üzerindekiler çok ince, üşüyor olmalısın. (Tahmin)
Gereklilik Kipinin Olumsuz Çekimi
Fiil kök ya da gövdesi + Olumsuzluk eki (-ma, -me) + -malı, -meli + Kişi eki
“Unutmak ve bitirmek” fiillerinin olumsuzunu, gereklilik kipinin tüm Kişilere göre çekimleyelim:
Unut – ma – malı – (y)ım Bitir – me – meli – (y)im
Unut – ma – malı – sın Bitir – me – meli – sin
Unut – ma – malı Bitir – me – meli
Unut – ma – malı – (y)ız Bitir – me – meli – (yiz
Unut – ma – malı – sınız Bitir – me – meli – siniz
Unut – ma – malı – lar Bitir – me – meli – ler
2-Dilek-Şart Kipi (-sa, -se)
Kip Ekleri: -sa, -se
Çekimlenmesi:
Fiil kök ya da gövdesi + -sa, -se + Kişi eki
1. Tekil Kişi, ben dinle – se – m
2. Tekil Kişi, sen dinle – se – n
3. Tekil Kişi, o dinle – se
1.Çoğul Kişi, biz dinle – se – k
2.Çoğul Kişi, siz dinle – se – niz
3.Çoğul Kişi, onlar dinle – se – ler
“Uçmak fiilini dilek-şart kipinin 3. çoğul kişisine göre çekimleyin” denilirse çekimleme aşağıdaki şekilde olmalıdır.
Uç+ sa + nız
Fiile Kazandırdığı Anlamlar
Bu kip, bir eylemin gerçekleşmesinin başka bir eylemin gerçekleşmesine bağlı olduğunu göstermek için kullanılabilir. Bu görevi ile cümleye koşul-şart anlamı sağlar, bazen de gerçekleşmesini (bilgi yelpazesi.net) istediğimiz, dilediğimiz şeyleri ifade ederken bu kipi kullanırız. Bu görevi ile de cümleye dilek anlamı kazandırır.
Dilek-Şart Kipi Örnek Cümleleri
Yaz gelse de tatile gitsek. (Koşul= Tatile gitmenin koşulu yazın gelmesidir.)
Keşke bu yaz ehliyet kursuna yazılsam. (Dilek)
Biraz gayret etsen şu kemanı çalabileceksin. (Koşul=Gitar çalabilmesinin koşulu gayret etmesidir.)
Yarim yanımda olsa da baksam gözlerine doyasıya. (Dilek)
Dilek-Şart Kipini Olumsuz Çekimi
Fiil kök ya da gövdesi + Olumsuzluk eki (-ma, -me) + -sa, -se + Kişi eki
“Biriktirmek ve koşmak” fiillerinin olumsuzunu, dilek şart kipinin tüm Kişilere göre çekimleyelim:
Biriktir – me – se – m Koş – ma – sa – m
Biriktir – me – se – n Koş – ma – sa – n
Biriktir – me – se Koş – ma – sa
Biriktir – me – se – k Koş – ma – sa – k
Biriktir – me – se – niz Koş – ma – sa – nız
Biriktir – me – se – ler Koş – ma – sa – lar
3-İstek Kipi (-a, -e)
Kip Ekleri: -a, -e
Çekimlenmesi:
Fiil kök ya da gövdesi + -a, -e + Kişi eki
1. Tekil Kişi, ben gönder – e – (y)im
2. Tekil Kişi, sen gönder – e – sin
3. Tekil Kişi, o gönder – e
1.Çoğul Kişi, biz gönder – e – lim
2.Çoğul Kişi, siz gönder – e – siniz
3.Çoğul Kişi, onlar gönder – e – ler
“Gülümsemek fiilini istek kipinin 1. tekil kişisine göre çekimleyin” denilirse çekimleme aşağıdaki şekilde olmalıdır.
Gülümse+ (y)e + (y)im = (İki sesli harf yan yana gelemeyeceği için her iki ekte de kaynaştırma harfi (y) kullanılmıştır.)
Fiile Kazandırdığı Anlamlar
Bu kip ile konuşan kişi, bir işin, oluşun veya hareketin gerçekleşmesini istemektedir.
İstek Kipi Örnekleri
Artık hapşırayım da rahatlayayım.
Fazlaca ağaç dikelim ki şehrimiz nefes alsın.
Resmini duvarımdan indireyim diyorum, yapamıyorum…
Biriktirdiğiniz paraları bankaya yatırasınız.
İstek Kipinin Olumsuz Çekimi
Fiil kök ya da gövdesi + Olumsuzluk eki (-ma, -me) + - a, -e + Kişi eki
“Tırmanmak ve geçmek” fiillerinin olumsuzunu, istek kipinin tüm Kişilere göre çekimleyelim:
Tırman – ma – (y)a – (y)ım Geç – me – (y)e – (y)im
Tırman – ma – (y)a – sın Geç – me – (y)e – sin
Tırman – ma – (y)a Geç – me – (y)e
Tırman – ma – (y)a – lım Geç – me – (y)e – lim
Tırman – ma – (y)a – sınız Geç – me – (y)e – siniz
Tırman – ma – (y)a – lar Geç – me – (y)e – ler
4-Emir Kipi (kip eki yoktur)
Kip Ekleri: (eki yoktur)
Kip eki yoktur yalnızca Kişi ekleri ile çekimi vardır.
Kendine emir verme anlamı oluştuğundan 1. tekil ve 1. çoğul Kişiler için emir çekimi bulunmaz.
2. tekil kişisinde ise Kişi eki kullanılmadan sadece fiil kök ya da gövdesi ile çekimleme yapılır.
Çekimlenmesi:
Fiil kök ya da gövdesi + Kişi eki
1. Tekil Kişi, ben ————-
2. Tekil Kişi, sen Kapat
3. Tekil Kişi, o Kapat – sın
1.Çoğul Kişi, biz ——————
2.Çoğul Kişi, siz Kapat – ın
3.Çoğul Kişi, onlar Kapat – sınlar
“Savaşmak” fiilini emir kipinin 3. tekil kişisine göre çekimleyin” denilirse çekimleme aşağıdaki şekilde olmalıdır.
Savaş – sın
Fiile Kazandırdığı Anlamlar
Fiilin yapılmasını emir anlamıyla ifade eden, eylemin gerçekleşmesini emir şeklinde belirten kiptir.
Emir Kipi Örnekler
Hemen yanıma gel(yok).
Elindekileri masaya bırak ve üstüne temiz bir şeyler giy(yok).
Ben gidiyorum sen de burada yalnız kal(yok).
Babanla konuş belki rahatlarsın.
Söyle arkadaşına biraz hızlı yürüsün.
Emir Kipinin Olumsuz Çekimi
Fiil kök ya da gövdesi + Olumsuzluk eki (-ma, -me) + Kişi eki
“Bırakmak ve gülmek” fiillerinin olumsuzunu, emir kipinin tüm Kişilere göre çekimleyelim:
——————— ———————
Bırak – ma Gül– me
Bırak – masın Gül– me – sin
———————- ————————-
Bırak – ma – (y)ın Gül– me – (y)in
Bırak – ma – sınlar Gül– me – sinler
ÇEKİM EKLERİ (ÖZET OLARAK)
A) İSİM ÇEKİM EKLERİ:
1) Çokluk Eki:
İsimlerin sayı bakımından çokluğunu bildirirler.
Örnek: elmalar,çocuklar ,öğrenciler.
2) Hal Ekleri:
- i,-e,-den,-de ekleridir.
Örnek:
Kitabı ver (belirtme hali)
Yola bak (Yönelme hali)
Evden geliyorum (Çıkma hali)
Sende kaldı (Bulunma hali)
Uyarı: Çekim eki sıfat yaparsa yapım eki olur:
Örnek:
Sıradan insanlarla işim olmaz.(Sıfat yapmıştır ve bu yüzden yapım eki olmuştur)
Bunlar gözde çocuklardır.(Sıfat yapmıştır ve bu yüzden yapım eki olmuştur)
Sudan sebeplerle yanıma gelme (Sıfat yapmıştır ve bu yüzden yapım eki olmuştur)
3) İyelik ekleri:
Eklendiği isimlerin kime ait olduğunu ifade eder.
Örnek: Kitabım, kitabın, kitabı, kitabımız, kitabınız, kitapları…
Püf Noktası: İyelik eklerini, ismin başına “benim, onun, bizim, sizin, onların” zamirlerini getirerek bulabiliriz.
Örnek:
(Senin) kitabın
(Onun) kitabı
Kitabı eskimiş. (Onun) Kitabı eskimiş. (oldu öyleyse buradaki “-ı” eki iyelik ekidir.)
Kitabı düşürmüş. (Onun) Kitabı düşürmüş. [olmadı öyleyse buradaki “-ı” eki hal ekidir (Belirtme Durumu Eki).]
4) İlgi ekleri (Tamlama Ekleri):
“ın, in, un, ün” biçimindedir. Belirtili isim tamlaması kurar.
Örnek: kapı-n-ın kol-u , müdür-ün oda-sı
5) Eşitlik Eki:
“-ca,-ce” biçimindedir.
Örnek:
Sence bu doğru mu?
Çocukça davranma
6) Ek eylem Ekleri:
İsim soylu sözcükler yüklem yapma göreviyle kullanılan eklerdir.
Örnek: iyi-y-im, iyi-sin, iyi-dir, iyi-y-iz, iyi-siniz, iyi-dirler, iyi-y-miş, iyi-y-se
B)FİİL ÇEKİM EKLERİ
1)Zaman ekleri (Bildirme Kipleri):
Fiillerde hareketin yapıldığı zamanı bildirir.
Örnek:
gel-miş (Duyulan geçmiş zaman)
oku-du (görülen geçmiş zaman)
gid-i-yor (şimdiki zaman)
yat-acak (Gelecek geçmiş zaman)
al-ı-r (Geniş geçmiş zaman)
2)Dilek kipleri:
Fiillerde dilek, şart, istek, gereklilik… gibi anlamları karşılayabilmek için getirilen kip ekleridir.
Örnek:
Gider-se-m gelmem (Dilek-şart kipi)
Biraz daha oturayım (istek kipi)
Ders çalışalım (istek eki)
Artık git-meli-y-im (Gereklilik kipi)
Bunları da oku-sun (Emir eki)
Dışarı çıkın (Emir eki)
3)Şahıs Ekleri:
Fiildeki eylemi gerçekleştiren şahsı belirtmek için getirilen eklerdir. Fiillerde kip eklerinden (bilgi yelpazesi.net) sonra gelirler.
Örnek: Geliyor-um, çalışmalı-sın, yaptı- okusa-k , üzülür-üz koşacak-sınız yürüdü-ler
BASİT ÇEKİMLİ EYLEM (ÖZET ANLATIM)
Sadece bir kip eki alan eylemdir.
Örnek:
İstanbul’a daha dün geldik.
En kısa zamanda buraya gelmelisin.
Bu cümlelerde “geldik” eylemi “-di’li geçmiş zaman kipi’yle çekimlenerek (gel – di – k), “gelmelisin” eylemi “gereklilik kipi”yle çekimlenerek (gel – meli – sin) birer kip eki almıştır. Dolayısıyla bu eylemler, basit çekimlidir.
Örnek:
Aşağıdaki cümlelerde haber ve dilek kipleriyle çekimlenen eylemler, sadece birer kip eki aldığı için basit çekimlidir.
Hemen oturup dedeme mektup yazdım.
(yaz – dı – m) -di’li geçmiş zaman
Sipariş ettiğim kitap dün gelmiş.
(gel – miş) -miş’li geçmiş zaman
Bu sorunun cevabını biliyorum.
(bil – i – yor – um) şimdiki zaman
Yeni şirket binasını yakında göreceksin.
(gör – ecek – sin) gelecek zaman
İnsanlar her sabah bu parkta koşarlar.
(koş – ar – lar) geniş zaman
İşinizi çok çabuk yapmalısınız.
(yap – malı – siniz) gereklilik kipi
Bu haberi birlikte okuyalım.
(oku – y – a – lım) istek kipi
Hastanın durumunu bir de ona sorsanız.
(sor – sa – nız) dilek-koşul kipi
Hemen yerinize oturun.
(otur – un) emir kipi
BİLEŞİK ÇEKİMLİ (ZAMANLI) EYLEM (ÖZET ANLATIM)
Birden fazla kip eki alan eylemdir.
Örnek:
Senin anlattıklarını ben zaten biliyordum.
Bu cümlede “bilmek” eylemi önce “şimdiki zaman kipi eki”ni ardından “-di’li geçmiş zaman kipi eki”ni alarak (bil – i – yor – du – m) iki kip ekine sahip olmuştur. Dolayısıyla bu eylem, bileşik çekimlidir.
Ona sürpriz yapacağımızı biliyormuş.
Bu konuda bir şey biliyorsan söyle.
Bu cümlelerin birincisinde “bilmek” eylemi “şimdiki zaman kipi”nin yanında “-miş’li geçmiş zaman kipi”ni de alarak (bil – i – yor – muş); ikincisinde de “şimdiki zaman kipi”nin yanında “şart kipi”ni alarak (bil – i – yor – sa – n) bileşik çekimli eylem olmuştur.
Not: Bileşik çekimli eylemde, ikinci kip “idi, imiş, ise” biçiminde okunarak da bulunabilir.
Senin anlattıklarını ben zaten biliyor idim.
Ona sürpriz yapacağımızı biliyor imiş.
Bu konuda bir şey biliyor isen söyle.
Daha önceki örneklerde “biliyordum, biliyormuş, biliyorsan” biçiminde yazılan eylemler, bu cümlelerde “biliyor idim, (bilgi yelpazesi.net) biliyor imiş, biliyor isen” biçiminde yazılmıştır. Böylece -cümlelerin tamamını okumak şartıyla- bileşik eylemler yanlışsız olarak bulunabilir.
Verilen örneklerde görüldüğü gibi, bileşik çekimli eylemlerde ikinci kip “-di’li geçmiş zaman kipi, -miş’li geçmiş zaman kipi ve şart kipi” olmak üzere üç şekilde karşımıza çıkar. Buna göre, bileşik çekimli eylemler üçe ayrılır:
1. Hikaye Bileşik Çekimli Eylem
Basit çekimli eylemlere ikinci kip eki olarak “di’li geçmiş zaman kipi” eki getirilerek yapılır.
Örnek:
Her gün kitap okuyordu. (okuyor idi)
Bu cümlede, “oku-” eylemi, “şimdiki zaman kipi” ekini aldıktan sonra ikinci kip olarak “-di’li geçmiş zaman kipi”ni aldığı için, bileşik çekimlidir ve “şimdiki zamanın hikâyesi” olarak adlandırılır.
Örnek:
Aşağıda, bir eylemin farklı kiplerle hikâye bileşik çekimi verilmiştir.
okurdu (okur idi / geniş zamanın hikâyesi)
okuyacaktı (okuyacak idi / gelecek zamanın hikâyesi)
okuduydu (okudu idi / – dili geçmiş zamanın hikâyesi)
okumuştu (okumuş idi / miş’li geçmiş zamanın hikâyesi)
okuyaydı (okuya idi / istek kipinin hikâyesi)
okusaydı (okusa idi / şart kipinin hikâyesi)
okumalıydı (okumalı idi / gereklilik kipinin hikâyesi)
2. Rivayet Bileşik Çekimli Eylem
Basit çekimli eylemlere ikinci kip eki olarak “-miş’li geçmiş zaman kipi” eki getirilerek yapılır.
Örnek:
Onu her sabah, parkta otururken görürmüş. (görür imiş)
Bu cümlede, “gör-” eylemi, “geniş zaman kipi”yle çekimlendikten sonra ikinci kip olarak “-miş’li geçmiş zaman kipi”ni aldığı için bileşik çekimlidir ve “geniş zamanın rivayeti” olarak adlandırılır.
Örnek:
Aşağıda, bir eylemin farklı kiplerle rivayet bileşik çekimi verilmiştir.
görüyormuş (görüyor imiş / şimdiki zamanın rivayeti)
görecekmiş (görecek imiş / gelecek zamanın rivayeti)
görmüşmüş (görmüş imiş / -miş’li geçmiş zamanın rivayeti)
göreymiş (göre imiş / istek kipinin rivayeti)
görseymiş (görse imiş / şart kipinin rivayeti)
görmeliymiş (görmeli imiş / gereklilik kipinin rivayeti)
3. Şart Bileşik Çekimli Eylem
Basit çekimli eylemlere ikinci kip eki olarak “dilek – koşul kipi (-se, -sa)” eki getirilerek yapılır.
Örnek:
Öğretmenini dinlersen başarılı olursun. (dinler isen)
Bu cümlede, “dinle-” eylemi, “geniş zaman kipi”yle çekimlendikten sonra ikinci kip olarak “şart kipi”ni aldığı için bileşik çekimlidir ve “geniş zamanın şartı” olarak adlandırılır.
Örnek:
Aşağıda, bir eylemin farklı kiplerle şart bileşik çekimi verilmiştir.
dinliyorsa (dinliyor ise / şimdiki zamanın şartı)
dinleyecekse (dinleyecek ise / gelecek zamanın şartı)
dinlediyse (dinledi ise / -di’li geçmiş zamanın şartı)
dinlemişse (dinlemiş ise / -miş’li geçmiş zamanın şartı)
dinlerse (dinler ise / geniş zamanın şartı)
dinlemeliyse (dinlemeli ise / gereklilik kipinin şartı)
SAYFASINA GERİ DÖNMEK İÇİN
>>>TIKLAYIN<<<
“TÜRKÇE DERSİ İLE İLGİLİ TEST SORULARI, SORULAR”
SAYFASINI GÖRMEK İSTERSENİZ
>>>TIKLAYIN<<<
“TÜRKÇE DERSİ İLE İLGİLİ YAZILI SORULARI”
SAYFASINI GÖRMEK İSTERSENİZ
>>>TIKLAYIN<<<
|