|
|
eğitim öğretim ile ilgili belgeler > konu anlatımlı dersler > Türkçe dersi ile ilgili konu anlatımlar > kelime türleri, sözcük türleri ile ilgili konu anlatımlar
FİİL NEDİR, EYLEM NEDİR, FİİLİN TANIMI (2) (TÜRKÇE DERSİ KONU ANLATIM)
İş, oluş, hareket, durum ve kılış bildiren; zaman ve kişi eklerine göre çekimlenebilen; zaman ve kişi ekleriyle çekimlenmesi halinde cümle içinde yüklem görevi üstlenen sözcüklere eylem (fiil) denir.
-İş, oluş, durum ve hareketi zaman ve kişi kavramlarına bağlayarak anlatan sözcüklerdir.
-Her eylemde bir hareketlilik anlamı, bir zaman anlamı, bir de kişi anlamı vardır.
-Sonuna –mek, -mak ekleri getirilebilen tüm sözcükler eylemdir.
Uyarı: Eş görevli yani cümledeki kullanılışına (bilgi yelpazesi.net) göre hem ad hem de eylem olabilen eşsesli sözcüklere dikkat.
Örn:
Yere düşünce yüzünü yüzdü. (ikincisi fiil)
Kendisine gül verince yüzü güldü. (ikincisi fiil)
ANLAMINA GÖRE FİİLLER (İŞ, OLUŞ, DURUM FİİLLERİ) (ÖZET ANLATIM)
İŞ OLUŞ DURUM FİİLLERİ (PÜF NOKTASI)
En aşağıdakilere çalışmadan önce hemen aşağıdaki yöntemle kolayca ve çabucak bu konuyu kavrayabilirsiniz.
1. Hareket: İŞ fiili olduğu anlamak için cümleyi silin ve elinizde sadece fiil kalsın. Fiilin başına “ONU” kelimesini koyun. Anlamlı oluyorsa iş fiilidir olmuyorsa iş fiili değildir.
Örnek:
Elmaları dün topladı.
Elinizde sadece topladı fiili kalsın ve başına “ONU” kelimesini koyun.
ONU topladı. => anlamlı olduğu için topladı fiili iş fiilidir.
Bugün okuldan gelecek.
Elinizde sadece gelecek fiili kalsın ve başına “ONU” kelimesini koyun.
ONU gelecek. => anlamlı olmadığı için gelecek fiili iş fiili değildir.
2. Hareket: İŞ fiili olmadığını anladığımız fiilin (yukarıdaki işlemden geçerek anlaşılmış) ZAMANLA gerçekleşecek olup olmadığına bakarız. Eğer ZAMANLA gerçekleşecek bir fiilse OLUŞ fiilidir, ZAMANLA gerçekleşmeyen fiil değilse OLUŞ fiili değildir. O zaman aşağıdaki 3. ve son harekete geçin.
Örnek:
Elmalar çürümüş.
1. Hareket: Elinizde sadece çürümüş fiili kalsın ve başına “ONU” kelimesini koyun.
ONU çürümüş. => anlamlı olmadı. Öyleyse çürümüş fiili iş fiili değildir.
2. Hareket: Elinizdeki çürümüş fiiline anlamsal olarak bakın. “çürümek" fiili bir anda değil ZAMANLA olur. Öyleyse çürümüş fiili oluş fiilidir.
Bugün okuldan gelecek.
1. Hareket: Elinizde sadece gelecek fiili kalsın ve başına “ONU” kelimesini koyun.
ONU gelecek. => anlamlı (bilgi yelpazesi.net) olmadığı için gelecek fiili iş fiili değildir.
2. Hareket: Elinizdeki gelecek fiiline anlamsal olarak bakın. “gelmek" fiili ZAMANLA değil bir anda olur. Öyleyse gelecek fiili oluş fiili de değildir. Aşağıdaki 3. Harekete geçin.
3. Hareket: İŞ fiili olmadığını anladığımız fiilin (yukarıdaki işlemden geçerek anlaşılmış) ZAMANLA gerçekleşmediğini de anlayınca DURUM fiildir.
Yani fiil İŞ VE OLUŞ fiili değilse kesin DURUM fiilidir.
Örnek:
Bugün okuldan gelecek.
1. Hareket: Elinizde sadece gelecek fiili kalsın ve başına “ONU” kelimesini koyun.
ONU gelecek. => anlamlı olmadığı için gelecek fiili iş fiili değildir.
2. Hareket: Elinizdeki gelecek fiiline anlamsal olarak bakın. “gelmek" fiili ZAMANLA değil bir anda olur. Öyleyse gelecek fiili oluş fiili de değildir.
3. Hareket: gelecek fiili iş ve oluş fiili değilse elimizde kalan DURUM fiilidir. Öyleyse gelecek fiili DURUM fiilidir.
Unutmayın: Sıralama “İŞ, OLUŞ, DURUM” (İOD) şeklindedir. İŞ değilse OLUŞTUR. OLUŞ da değilse kesin DURUMDUR. Yapmanız gereken hareketleri SIRA İLE yapmak.
AŞAĞIDAKİ BİLGİYELPAZESİ'NİN VİDEOSUNU İZLEYEREK DE BU KONUYU KOLAYCA ANLAYABİLİRSİNİZ
ANLAŞILMADIYSA AŞAĞIDAKİ İŞ, OLUŞ, DURUM FİİLLERİ İLE İLGİLİ KONU ANLATIMA BAKIN:
Fiiller karşıladıkları anlamlara göre üçe ayrılmıştır.
1-İŞ (KILIŞ) FİİLLERİ
İş-kılış fiilleri bir işi, hareketi anlatan fiillerdir. Bu işi yapan bir özne vardır ve bu işten etkilenen bir nesne bulunur. Nesne bulunduğu için bu fiiller geçişli fiillerdir diyebiliriz. Bu yüzden iş-kılış fiillerinin başına “onu” kelimesini getirdiğimizde anlamlı bir ifade oluşur.
“Neyi, kimi” sorularına cevap verirler. Bu eylemlere örnek bulmak için etrafınıza bakıp insanların yaptığı şeyleri tanımlayan fiilleri yazabilirsiniz.
Örnek:
Ahmet, elindeki taşı suya attı.
Cümlesindeki “atmak” sözcüğü iş-kılış fiilidir. “Atmak” eylemi öznenin etkisiyle bir nesnenin üzerinde; yani Ahmet’in etkisiyle taş üzerinde gerçekleşmiştir. Ayrıca bu fiilin iş-kılış fiili olduğunu anlayabilmek için kelimenin başına “onu” kelimesi getirilebilir ya da “neyi, kimi” sorularına cevap verdiğine bakılabilir.
Neyi attı? = Taşı - onu attı
İş (Kılış) Fillerine Örnekler
ONU => sil(mek), anlat(mak), temizle(mek), yaz(mak), al(mak), taşı(mak), kaldır(mak), tak(mak), iç(mek), kullan(mak), ısıt(mak), topla(mak), çal(mak), karıştır(mak), tara(mak), aç(mak), kapat(mak) araştır(mak), çiz(mek), öde(mek), besle(mek), büyüt(mek), öldür(mek), yut(mak), incit(mek), dengele(mek), dinle(mek), sür(mek), gör(mek), bul(mak), kes(mek), sev(mek), kaz(mak)
2-OLUŞ FİİLLERİ
Oluş fiilleri, herhangi bir etki altında olmaksızın bir varlıkta kendiliğinden oluşan değişikliği anlatan fiillerdir.
Oluş eylemiyle, öznenin üzerinde gerçekleşen değişimin istem dışı olduğunu yani isteyerek olmadığını anlarız. Oluş fiillerinde zaman unsuru vardır, eylemin gerçekleşmesi için belli bir sürenin geçmesi gerekir, çünkü zamanla ortaya çıkan durumu anlatırlar.
Bu eylemler nesne alamadıkları için geçişsizdirler. Dolayısıyla iş-kılış fiilinden farklı olarak “onu” kelimesini başına getiremeyiz, “neyi, kimi” sorularına cevap vermezler.
Örnek:
Beş sene içinde çok hızlı yaşlandı.
Bu cümledeki “yaşlanmak” eylemi oluş fiilidir. Çünkü Yaşlanma eyleminin gerçekleşmesinde öznenin etkisi yoktur. Bu fiil istem dışı, (bilgi yelpazesi.net) kendiliğinden gerçekleşmiştir. Ayrıca geçişsiz olduğunu da başına onu kelimesini getirerek anlayabilirsiniz.
Onu yaşlanmak (olmaz)
Oluş Fillerine Örnekler
sarar(mak), karar(mak), morar(mak), küflen(mek), kızar(mak), bayatla(mak), paslan(mak), uza(mak), büyü(mek), sol(mak), acık(mak), ağar(mak), zayıfla(mak), eri(mek), olgunlaş(mak), çürü(mek), yeşer(mek), hastalan(mak), körel(mek), piş(mek), soğu(mak)
|
|
3-DURUM FİİLLERİ
Öznenin içinde bulunduğu durumu anlatan fiillerdir. Eylem öznenin kendi iradesi ile gerçekleşmiştir; ancak yapılan işten etkilenen herhangi bir nesne yoktur, nesneye ihtiyaç duyulmaz. Dolayısıyla nesne alamadıkları için geçişsiz fiillerdir, “neyi, kimi” sorularına cevap veremezler, başına “onu” sözcüğü getirildiğinde anlamsız olur.
Örnek:
Bebeğimiz doğduğundan beri ilk kez güldü.
“Gülmek” eylemi bebeğin içinde bulunduğu durumu ifade etmiştir. Gülme eylemi bebeğin kendi iradesi ile meydana gelmiş ancak bu gülme eyleminden etkilenen bir nesne yoktur. Gülme eylemini gerçekleştirmek için herhangi bir nesneye ihtiyaç duyulmaz.
Durum Fillerine Örnekler
Uyu(mak), dinlen(mek), otur(mak), sus(mak), gül(mek), ağla(mak), dur(mak), uzan(mak), çık(mak), yürü(mek), gel(mek), koş(mak), bak(mak), yüz(mek), kork(mak), dur(mak), yürü(mek), bulun(mak)
FİİL ÇEKİM EKLERİ (ÖZET ANLATIM)
1)Zaman ekleri (Bildirme Kipleri):
Fiillerde hareketin yapıldığı zamanı bildirir.
Örnek:
gel-miş (Duyulan geçmiş zaman)
oku-du (görülen geçmiş zaman)
gid-i-yor (şimdiki zaman)
yat-acak (Gelecek geçmiş zaman)
al-ı-r (Geniş geçmiş zaman)
2)Dilek kipleri:
Fiillerde dilek, şart, istek, gereklilik… gibi anlamları karşılayabilmek için getirilen kip ekleridir.
Örnek:
Gider-se-m gelmem (Dilek-şart kipi)
Biraz daha oturayım (istek kipi)
Ders çalışalım (istek eki)
Artık git-meli-y-im (Gereklilik kipi)
Bunları da oku-sun (Emir eki)
Dışarı çıkın (Emir eki)
3)Şahıs Ekleri:
Fiildeki eylemi gerçekleştiren şahsı belirtmek için getirilen eklerdir. Fiillerde kip eklerinden (bilgi yelpazesi.net) sonra gelirler.
Örnek: Geliyor-um, çalışmalı-sın, yaptı- okusa-k , üzülür-üz koşacak-sınız yürüdü-ler
BİRLEŞİK FİİLLER, BİRLEŞİK EYLEMLER (ÖZET ANLATIM)
İki ya da daha çok sözcüğün biçimce veya anlamca kaynaşarak tek bir yargıyı anlatacak hale gelmesiyle oluşan eylemler, yapıları yönünden bileşik eylem adını alır.
Hem anlam hem de biçim yönünden kalıplaşarak oluşurlar.
Birleşik eylemler farklı yöntemlerle oluşturulabilir:
A. Yardımcı Fiillerle Yapılan Birleşik Fiiller, Bir Fiil ve Bir Yardımcı Fiilin Birleşmesiyle Oluşan Yardımcı Fiiller
"Etmek, eylemek, olmak ve kılmak" yardımcı fiilleri ad soylu bir sözcükle bir eylemi birlikte ifade edecek şekilde öbekleşir, birleşik fiil oluşturur.
* Sizin görüşlerinizi kabul etmiyorlar.
* Teşekkür ederim, diyerek yanımızdan ayrıldı.
* Tanıştığımıza memnun oldum, yine görüşelim.
* Bizleri mutlu kıldınız.
Not: Yardımcı eylemlerin kendilerinden önceki adlarla yazılmaları için ad soylu sözcükte ya ses düşmesi ya da ses türemesi olmalıdır:
* Çıktım, seyreyledim Frengistan'ı illeri var bizim ile benzemez. (seyir eyledim)
* Zannedersem, geçen yıl fark etmiştim yalnız kaldığımı. (zan edersem)
* Kadıncağızın hayatı zehrolmuştu oğlunun yüzünden. (zehir olmuştu)
Not: "etmek" ve "olmak" sözcükleri tek başlarına bir anlam kazanmışlarsa yardımcı eylem değil eylemdir; bunlardan önceki sözcük farklı bir öğedir veya bir öğenin parçasıdır.
* Bu yıl meyveler erken oldu. ("oldu", tek basma eylemdir; "olgunlaşmak" anlamındadır.)
* Sizce bizim bu ev kaç para eder? ("eder"; "tutar", "satılır" gibi anlamlar taşımaktadır.)
* Birkaç dakika sonra orada olurum, ("olurum"; "bulunurum", "ulaşabilirim" gibi anlamlar taşımaktadır.)
* Evlendikten yedi yıl sonra çocukları oldu. ("oldu"; "dünyaya gelmek", "doğmak" gibi anlamlar taşımaktadır.)
B. Kurallı Birleşik Fiiller
Belli bazı fiillerin başka fiillerle, bir ara yardımcı ünlünün de yardımıyla birleşmesi yoluyla oluşurlar, (fiil + ara ses + fiil) En önemli özellikleri bitişik yazılmalarıdır. Belli bazı anlamları ifade ederler.
1. Sürerlik (Süreklilik) Birleşik Fiilleri: "-edurmak, -ekalmak, -egelmek" eylemleri getirilerek yapılır. Eylemin gerçekleşmesindeki sürekliliği ifade ederler.
* Siz şu yazıyı iceleyedurun biraz sonra ben de size katılırım.
* O giderken arabanın ardından bakakaldık. (Olumsuz kullanımları yoktur.) Bakakaldık.
2. Tezlik Fiili: "-ivermek" fiiliyle yapılır. Eylemin çabucak, kısa zamanda; bazen de umulmadık zamanda aniden gerçekleşiverdiğini ifade eder.
* Bardak elimden düşüverdi.
* Adamcağız bayılıvermesin mi?
Not: Olumsuz kullanımlarında önem vermeme, oralı olmama gibi anlamlar ortaya çıkar:
* Bugün de dışarıya çıkmayayıver.
* Onlar sizden hoşlanmıyorsa, siz de onlara gitmeyiverin canım!
3. Yeterlik (Yeterlilik) Fiili: "-ebilmek" fiiliyle yapılır. Fiile "gücü yetme, başarma" anlamı katar. İzin isteme, izin verme, olasılık gibi anlamlar da katabilir.
* Arabayı tek başıma itebilirim. (Gücü yetme)
* Gidebilir miyiz? (İzin isteme) Gidebilirsiniz. (izin verme)
* Bugün yağmur yağabilir. (Olasılık)
Bu birleşik eylemin olumsuzluğu değişik biçimlerde yapılabilir:
gelebilirim: gelemem, gelmeyebilirim, gelemeyebilirim.
görebilirsin: göremezsin, görmeyebilirsin, göremeyebilirsin.
Bu kullanımlarda (bilgi yelpazesi.net) bazen isteğe bağlı, bazen istek dışı olasılık anlamı görülebilir:
* Yarın, bir işim çıkarsa gelemeyebilirim. (İstek dışı olasılık)
* Bu konuya değinmeyebilirim. (İsteğe bağlı olasılık)
4. Yaklaşma Fiili: "-eyazmak" fiiliyle yapılır. Eylemin gerçekleşmediğini; ancak gerçekleşmeye yaklaştığını ifade eder:
* Adam korkudan bayılayazdı.
* Bardağı düşüreyazdım.
Not: "-esi", "-eceği", "-miş", "-r, -mez" eklerini alan eylemlerle "gel-mek", "ol-mak", "bulun-mak", "tut-mak" eylemleri öbekleşerek (Bunlar ayrı yazılan birleşik eylemlerdir.) "başlama", "bitirme", "isleklenme". "beklenmezlik" anlamı kazandırabilir:
* Oy, göresim geldi sevdiğim seni. (isteklenme)
* Hayret, çocuğun ders çalışacağı tuttu. (beklenmezlik)
* Buraya kadar gelmiş bulunduk, içeriye girelim bari. (bitirme)
* Gider olduk bu yerlerden, kalanlara selam olsun. (başlama)
* Dizlerim tutmaz oldu, biraz dinlenelim. (başlama)
C. Anlamca Kaynaşmış (Deyimleşmiş) Birleşik Fiiller
Genellikle ad soylu bir sözcükle bir fiilin kalıplaşıp anlamca kaynaşmasıyla oluşur. Çoğu mecazlıdır. Bu özellikleriyle deyim sayılırlar:
* hasta düşmek, yorgun düşmek, çaptan düşmek, gözden düşmek...
* hakkından gelmek, göz boyamak, yola gelmek... Bazı durumlarda ikiden fazla sözcüğün öbekleşmesi de görülür:
* süt dökmüş kediye dönmek
* etekleri zil çalmak Bunlar, genellikle anlamla ilgili sorularda karşımıza çıkmaktadır.
SAYFASINA GERİ DÖNMEK İÇİN
>>>TIKLAYIN<<<
“TÜRKÇE DERSİ İLE İLGİLİ TEST SORULARI, SORULAR”
SAYFASINI GÖRMEK İSTERSENİZ
>>>TIKLAYIN<<<
“TÜRKÇE DERSİ İLE İLGİLİ YAZILI SORULARI”
SAYFASINI GÖRMEK İSTERSENİZ
>>>TIKLAYIN<<<
| ||||