|
|
eğitim öğretim ile ilgili belgeler > konu anlatımlı dersler > Türkçe dersi ile ilgili konu anlatımlar > kelime türleri, sözcük türleri ile ilgili konu anlatımlar
SIFAT-FİİLLER (ORTAÇLAR)
Fiilimsiler (eylemsi), 4 ana başlıkta ele alınır: İsim-fiiller, sıfat-fiiller, zarf- fiiller ve adlaşmış sıfat-fiiller. Bir de fiilimsi eki alarak tamamen isimleşmiş olan sözcükler bulunmaktadır. Bu bölümde ele alacağımız konu: Sıfat-fiiller (Ortaçlar).
· -an (-en),
· -ası (-esi),
· -mez (-maz),
· -ar (-er, -r),
· -dik (-dık, -tik, -tık),
· -ecek (-acak),
· -miş (-mış, -muş, -müş)Bu ekler, kökü fiil olan kelimelere gelirler ve onları cümlede sıfat-fiil hâline dönüştürürler. Yani kelimeler bu ekleri almadan önce fiildirler. Bu ekleri aldıktan sonra cümlede sıfat görevini üstlenirler.
Örnekler:
· Giden otobüsün ardından öylece baktı. (Kırmızı ile gösterdiğimiz yer, sıfattır. Peki, nasıl sıfat olmuş, inceleyelim. Kelimenin kökü, git-mek yani fiil. “-en” ekini aldıktan sonra sıfat olmuş. “Hangi otobüs?” “Giden otobüs” İsme sorduğumuz soruya cevap aldık. Sıfat olduğunu da teyit etmiş olduk.
· Olmadık işler peşindesin. (“-dık” sıfat-fiil ekini alarak sıfat olmuş bir kelime. Sözcüğün kökü “ol-mak” yani fiil. Eki aldıktan sonra sıfata dönüşmüş.)
Örnekleri çoğaltabiliriz elbette ancak yapılan bir hatayı söylemeden geçmek istemiyoruz. Sadece ekleri ezberleyerek sıfat-fiil bulmaya çalışmanız sizleri yanlış cevaba sürükler. Çünkü burada kullanılan eklerin bazıları farklı görevlerde de kullanılmaktadır. Bu bakımdan bu eki alan kelimeler; isimle birlikte kullanılmış mı, tamlama biçimini almış mı dikkatle incelenmelidir.
Örnek:
· Gelecek günleri ümitle bekliyorum. (Baktığımızda burada isimle birlikte bir tamlama biçiminde kullanılmış ve sıfat-fiil eki olan “-ecek, -acak” ekini de almış. O hâlde sıfat-fiildir.)
· Onlar, bugün bize gelecekler. (Burada ise isimle birlikte kullanılmamış. Cümlede yüklem olmuş, çekimlenmiş. Buradaki “-ecek” eki gelecek zaman kip ekidir.)
NOT: Sıfat-fiil eklerini alan bazı kelimeler, fiilimsi özelliğini kaybederek “kalıcı isim” olur.
· Bineceğim dolmuş birazdan kalkıyor.
· Bizim yaramaz, sokakta arkadaşlarıyla kavga etmiş.
SIFAT FİİL NEDİR TANIMI ÖZELLİKLERİ ORTAÇ NEDİR SIFAT FİİLLER ÇEŞİTLERİ (1) (TÜRKÇE DERSİ KONU ANLATIM)
Fiillere getirilen bazı eklerle türetilerek cümlede sıfat görevinde kullanılan kelimelere sıfat fiil veya ortaç denir. Ancak diğer sıfatlardan farklı olarak, adları hareket yönüyle nitelerler ve eylem olan yanlarını tam yitirmemiş olurlar.
Sıfat fiiller fiilleri sıfat olarak kullanabilmemizi sağlayan eklerle oluşturulur. Bu ekler “-an, -en, -ası, -esi, -maz, -mez, -ar, -er, -dık, -dik, -duk, -dük, -acak, -ecek, -mış, -miş, -muş, -müş” ekleridir.
Aklımızda tutabilmek için yukarıdaki ekleri şu şekilde beynimize kodlarız:
“an-ası-mez-ar-dik-ecek-miş” => ANASI MEZAR DİKECEKMİŞ
Örnekler:
Çalışan öğrenci derslerinde başarılı olur. (Cümlesinde “çalış-” fiili “-an” sıfat – fiil ekini almıştır. Görüldüğü gibi “çalışan” sözcüğü “öğrenci” ismini anlamca tamamlamıştır. Yani sıfat görevinde kullanılmıştır. Dolayısıyla “çalışan” sözcüğü sıfat fiildir.)
Yaralanan yolcular hastaneye kaldırıldı.
Bu kırılası ellerinle mi vurdun minicik yavruya?
Dönülmez akşamın ufkundayız, vakit çok geç.
İnanılır bir olay değil yaşadığımız.
Akşama kadar aramadık yer bırakmamışlar.
Sararmış yapraklar her tarafı kaplamış.
Çalışan adamı herkes sever.
Gelen, gideni aratır. (Adlaşmış Sıfat+ Sıfat Fiil)
Yıkılası dağlar geçit vermez oldu.
Bu çocuğun sevilesi bir yanı kalmamış.
Görünmez kazaya da davetiye çıkarmayalım.
Aşılmaz yollardan aşırdın beni.
Koşar adımlarla bebeğini kucaklamaya gitti.
Gider ayak herkesin canını yaktı.
Ne zaman seninle olsam tanıdık bir kuş cıvıltısıyla uyanırdım her sabah…
Bazen bilindik şiirlerle bile olsa göz doldurmayı iyi biliyordu.
Gelecek sezonda en başarılı futbolcular bizim olacak.
Böyle bir kazadan sağlam çıkabildiyse verilmiş sadakası var demek.
Gören gözün görmez oldu.
Akarsu pislik tutmaz.
Çekilmez adamı kim sever.
Bize bakan adam bu adam değil.
Öpülesi elleri var.
Saygı göstermez kişilerden uzak durmalı.
Koşar adım yürüyün.
Tanıdık insanlarla gezerdi.
Onu doyuracak parası kalmadı.
Çürümüş meyveyi satmazdı.
Uyarı: Bazı fiiller cümlede kullanılışına göre sıfat fiil eki almalarına rağmen sıfatlık görevini kaybederek isim olurlar.
Örnekler:
Yakacak sıkıntısını bu yıl da çekeceğiz.
Dolmuş tıklım tıklımdı.
cümlelerinde altı çizili sözcükler fiilimsi değildir. Fiilimsi özelliğini kaybetmiş, bir varlığa ad olmuştur.
Püf Noktası: Hangi sözcüğün ad olup hanginin olmadığını anlamak için sözcüğü olumsuz yapmayı deneyebiliriz. Eğer sözcük “-ma, -me” olumsuzluk ekiyle olumsuz yapılabiliyorsa, fiil olma anlamı devam ediyor demektir ve bu yüzden sözcük sıfat – fiil olur. Ancak bu eklerle olumsuz yapılamıyorsa sözcük artık fiil anlamını tamamen kaybetmiş ve isim olmuştur. Yukarıdaki cümlelerde geçen “yakacak” sözcüğünü “yakmayacak” şekline getiremeyiz; “dolmuş” sözcüğünü de “dolmamış” şeklinde söyleyemeyiz.
Bu durum sıfatlarla sıfat-fiillerin ayrılmasında da kullanılabilir:
Ağacın kırık dallarını kökünden kestik.”
cümlesinde “kırık” sözcüğü sıfat – fiil değildir; çünkü biz bu sözcüğü “kırmayık” şeklinde olumsuz yapamayız.
Ancak:
Ağacın kırılmış dallarını kökünden kestik.”
cümlesindeki “kırılmış” sözcüğünü “kırılmamış” şeklinde olumsuz yapabiliriz. Öyleyse bu sözcük sıfat-fiildir.
*Uyarı: “r, ecek, dık, mış” ekleri cümle kurallı cümlede cümlenin yüklemi oluyorlarsa zaman eki olarak kullanılmışlardır.
Örnekler:
O da kitap okur.
Ahmet, yarın gelecek.
Onları biz de tanıdık.
O da bu ülkeyi görmüş.
-Eğer bir adın önüne gelerek adın özelliğini veriyorlarsa sıfat fiildir.
Örnekler:
Okur insanlar arasında kaldık.
Gelecek adamları salona alın.
Tanıdık yüzlerle karşılaştık.
Görmüş insanlardan zarar gelmez.
UYARI: Eylemsilerin kökünde bir eylem olduğu için bunlar da çatı eki alabilir. Çatıları yönünden bir eylemin gösterdiği (etken, edilgen, dönüşlü, işteş, oldurgan, ettirgen) bütün çatı özelliklerini gösterir.
Örnekler:
Pazarda unutulan çanta, polise teslim edildi. (Edilgen çatılı)
Yan Cümle
Süslenen kızlar, neşe içinde düğüne gittiler. (Dönüşlü çatılı)
Yan Cümle
Dövüşen çocukları, zor ayırdık. (İşteş çatılı)
Yan Cümle
Geçmiş Zaman Anlamı Taşıyan Sıfat-Fiiller: Eylemlere getirilen “-dık, -dik, -mış, -miş” ekleriyle türetilen sıfat-eylemler geçmiş zaman anlamı taşır.
Örnekler:
O bildik tavrıyla şöyle bir gülümsedi. (geçmiş zaman)
Çözülmüş testleri tek tek dosyaladı. (geçmiş zaman)
Pişmiş aşa su katılmaz. (geçmiş zaman)
Sıfat-Fiillerin Özellikleri:
-“-acak, -ecak, -r, -maz, -mış, -miş” eklerinin kip eki olduğuna da dikkat edilmeli, sıfat eylemle kip eki karıştırılmamalıdır.
Örnekler:
Dönülmez akşamın ufkundayım, vakit çok geç. (sıfat-eylem)
Dönülmez bir daha bu sözden. (geniş zaman kipi)
Yüklem
Görür gözüm görmez oldu. (sıfat eylem)
Görür, gözüm; söyler dilim. (geniş zaman kipi)
Yüklem Yüklem
Geçmiş zaman olur ki hayali cihan değer. (sıfat-eylem)
Atmış çantasını sırtına, gidiş o gidiş. (geçmiş zaman kipi)
Yüklem
-Sıfat-Eylemler, kendilerinden sonra gelen adın yerini tutacak şekilde kullanılırlarsa, tür yönünden adlaşır ve adlaşmış sıfat oluştururlar.
|
|
Örnekler:
Gelmeyen öğrenci var mı? Gelmeyen var mı?
Sıfat Adlaşmış Sıfat
Tekkeyi bekleyen derviş çorbayı içer.
Sıfat
Tekkeyi bekleyen çorbayı içer.
Adlaşmış Sıfat
-Eylemden-sıfat türeten bütün ekler, sıfat-eylem eki değildir. Sıfat-eylem eylem anlamını (bilgi yelpazesi.net) tam olarak yitirmediği için “-ma, -me” olumsuzluk ekeriyle (bilgi yelpazesi.net) çekimlenebilirler.
Örnekler:
Yırt-ıcı kuş
Yor-gun insan Sıfat-eylem ekleri değildir.
Yan-ık ekmek
Bit-me-y-en aşk
Beklen-me-dik soru Sıfat-eylem ekleridir.
Görün-mez kaza
-“-dık ve –acak” ekiyle türeyen sıfat-eylemler, üçüncü tekil kişi iyelik eki alarak –“dığı ve –acağı” biçiminde kullanılabilir.
Örnekler:
bildik ® bildiği kişi
yapılacak işler ® yapacağı işler
FİİLİMSİLER, EYLEMSİLER ÖZET ANLATIM
Fiillerden türemiş olmakla birlikte bir fiil gibi çekimlenemeyen olumlu, olumsuz şekilleri yapılabilen ve cümlede isim, sıfat, zarf gibi görevlerde kullanılan sözcüklerdir.
Fiilimsiler üç grupta incelenir.
a. İsim - fiil : Fiillere "-mak, -mek" , "-ma, -me", "-ış, -iş, -uş, -üş" eklerinin getirilmesiyle yapılır.
"Kitap okumayı severim."
"Soru çözmek zevkli bir uğraş."
"Onun şiir okuyuşunu görmeliydiniz."
cümlelerindeki altı çizili sözcükler isim - fiildir.
Bazı sözcükler aslında isim-fiil ekleriyle türediği hâlde, zamanla isimleşmiş, yani fiilimsi özelliğini kaybetmiş olabilir.
"Biraz daha yemek alabilir miyim?"
"Bu kazmayı içeri götür."
"Derste yağış türlerini inceledik."
cümlelerinde altı çizili sözcükler isim-fiil değildir. Artık bir kalıcı isim oluşturmuştur.
b. Sıfat - fiil : Fiillere "-an, -ası, -mez, -ar, -dik, -ecek, -miş" eklerinin getirilmesiyle yapılır.
Sıfat fiiller çoğunlukla sıfat görevinde kullanılır.
"Görünen köy kılavuz istemez."
"Öpülesi elleri vardı analarımızın."
"Bu şehirde anlaşılmaz olaylar oluyor."
"Görür gözüm görmez oldu."
"Size biraz bilinmedik fıkralar anlatayım."
"Çözülecek soruları da yanında getir."
"Kızarmış ekmekler ne güzel kokuyor."
cümlelerinde altı çizili sözcükler sıfat-fiildir.
Kimi zaman sıfat-fiiller çekimli fiillerle karışabilir.
"Gideceğim bu şehirden artık."
"Gideceğim herkes tarafından biliniyor."
cümlelerinde altı çizili sözcüklerin yazılışları aynıdır. Ancak birincisinde,
"Ben gideceğim"
ifadesi olduğundan çekimli fiildir. İkincisi ise
"Benim gideceğim"
anlamında olduğundan, yani fiilin sonunda iyelik eki kullanıldığından fiil, sıfat-fiildir.
c. Bağ - Fiil (zarf - fiil) : Fiillere, bağ-fiil eki dediğimiz eklerin getirilmesiyle yapılır. Bağ - fiiller cümlede genellikle zarf olarak kullanılır.
"Çalışınca elbette başarılı olursun."
"Gittikçe artıyor yalnızlığımız."
"Okumadan nasıl karar verebilirim?"
"Eve gidip gelecekti."
"Kitap okurken sanki kendinden geçerdi."
"İçeri girer girmez konuşmaya başladı."
"Gözlerimin içine bakarak konuşuyordu."
"Bu şehre geleli tam altı yıl olmuştu."
"Kardeşim yanımıza koşa koşa gelmişti."
cümlelerinde altı çizili sözcükler bağ - fiildir. Görüldüğü gibi yüklemin durumunu ya da zamanını bildirerek onun zarfı olmuşlardır.
SAYFASINA GERİ DÖNMEK İÇİN
>>>TIKLAYIN<<<
“TÜRKÇE DERSİ İLE İLGİLİ TEST SORULARI, SORULAR”
SAYFASINI GÖRMEK İSTERSENİZ
>>>TIKLAYIN<<<
“TÜRKÇE DERSİ İLE İLGİLİ YAZILI SORULARI”
SAYFASINI GÖRMEK İSTERSENİZ
>>>TIKLAYIN<<<
| |||||