eğitim öğretim ile ilgili belgeler > konu anlatımlı dersler > Türkçe dersi ile ilgili konu anlatımlar > kelime türleri, sözcük türleri ile ilgili konu anlatımlar

YARDIMCI FİİLLE KURULAN BİRLEŞİK FİİLLER YARDIMCI EYLEMLE KURULAN BİLEŞİK FİİLLER, ÖZELLİKLERİ (2) (TÜRKÇE DERSİ KONU ANLATIM)

 

Özellikle “et(mek), eyle(mek), ol(mak), kıl(mak), buyur(mak)” eylemleri çoğunlukla bir eylemi bir yargıyı tek başlarına ifade edemez, bu nedenle de tek başlarına yüklem olamazlar. Bu durumda bu eylemler, kendilerinden önce gelen bir ad ya da ad soylu sözcükle birleşmek suretiyle kesin bir yargıyı ifade edebilirler. Bu oluşuma, yardımcı eylemle kurulan bileşik eylem denir.

 

Yardımcı eylemler: “etmek, olmak, kılmak, buyurmak”

 

Ad veya ad soylu sözcüklere getirilirler.

 

Kuruluşu:

Ad/ad soylu sözcük + yardımcı eylem = Yardımcı eylemle kurulan bileşik eylem

 

Yardım ettiği adda ses değişmesi olmazsa ayrı, olursa birleşik yazılır.

 

En çok kullanılanlar “etmek, olmak” yardımcı fiilleridir.

 

Birleşince bir anlam ve görevi ortalaşa yüklenen öge olurlar.

 

Örnekler:

 

Pişman + ol(mak)

Bütün yaptıklarına pişman olacak.

 

Yardım  + et(mek) 

Ödevlerimi yaparken bana yardım etti.

 

His+et(mek)

Olacakları önceden hissettim.

 

Kabul+eyle(mek)

Dualarımızı kabul eyle.

 

Şükür+et(mek)    

Biz buna şükredelim.

 

Örnekler:

 

Şu zavallıya yardım edelim

 

Bugün neler hissettin.

 

Ne zaman şükredeceksin.

 

Kahrolursun.

 

Sizi bugün çok merak ettik.

 

Kendine bakmazsan hasta olursun

 

Adam bizlere de nazar kıldı.

 

 

Uyarılar:

 

- “etmek, olmak” cümlede bazen tek başlarına kullanıldıklarında yardımcı fiil olmazlar. Çünkü kendi anlamında kullanılmışlardır.

 

Örnekler:

 

Kendim /ettim, kendim /buldum.

 

İçeri girenler /oldu.

 

-Et(mek), eyle(mek), ol(mak), kıl(mak) sözcükleri, kimi durumlarda tam (asıl) eylem olup, tek başlarına kesin bir yargı bildirirler. Böyle durumlarda yardımcı eylem (bilgi yelpazesi.net) olarak kabul edilmezler.

 

Örnekler:

 

Bu masa buraya daha iyi oldu. (uydu)

 

Yarın orada olurum. (bulunurum)

 

 

-Bu sözcükler tam (asıl) eylem olduklarında tek başlarına yüklem görevi üstlenirler.

 

Örnekler:

 

Bahçemizdeki meyveler iyice oldu. (olgunlaştı)

 

-Yardımcı eylemle kurulan bileşik eylemlerde, ad ve ad soylu sözcüklerde ses düşmesi veya ses türemesi meydan gelirse, bunlar yardımcı eylemle bitişik yazılır.

 

Örnekler:

 

Kahır+ol-               kahrol-

 

Zan+et-                  zannet-

 

Hapis+ol-              hapsol-

 

Red+et-                 reddetmek-

 

-Ad ve ad soylu sözcük, yardımcı eylemle birleştiğinde herhangi bir ses olayı meydana gelmemişse, bunlar yardımcı eylemden ayrı yazılır.

 

Örnekler:

 

Arz et-

 

Hak et-

 

Yetkili kıl-

 

İhmal et-

 

BİRLEŞİK FİİLLER, BİRLEŞİK EYLEMLER ÖZET ANLATIM

 

En az iki sözcüğün, birleşerek veya öbekleşerek oluşturduğu eylemlerdir. Birleşik eylemler farklı yöntemlerle oluşturulabilir.

 

İki ya da daha fazla kelimenin bir araya gelerek oluşturdukları fiillerdir.

 

Üç Yolla Yapılır:

 

A. YARDIMCI FİİLLERLE YAPILAN BİRLEŞİK FİİLLER:

 

"Etmek, eylemek, olmak ve kılmak" yardımcı fiilleri ad soylu bir sözcükle bir eylemi birlikte ifade edecek şekilde öbekleşir, birleşik fiil oluşturur.

 

Bir yardımcı fiille ondan önce gelen isim soylu bir sözcükten oluşur. Yardımcı fiil olarak “etmek, olmak, eylemek, kılmak” gibi fiiller kullanılır.

 

Örnekler:

 

Etmek Yardımcı Fiili İle:

 

“Bu olay beni çok tedirgin etti.”

 

“Gelmeden önce mutlaka telefon ederdi.”

 

“Akşamki yemek beni rahatsız etti.”

 

“Her şey yoluna girer, biraz sabret.”

 

cümlelerinde altı çizili sözler bileşik fiildir. Bu fiillerde daha çok isim görevindeki sözcüğün anlamı hakimdir.

 

 

Uyarı:

 

“Etmek” yardımcı eylemi bazı cümlelerde kendi anlamında da kullanılabilir.

 

“Bu ev söylendiği kadar etmez.”

 

cümlesinde “etmek” eylemi “değer, tutar” anlamında kullanılmıştır.

 

 

Uyarı:

 

Bazen “etmek” yardımcı fiiliyle isim arasına başka sözcükler girebilir.

 

“Çok ağır işler yüklendi sırtına, ama şikayet bile etmedi adam.”

 

 

Uyarı:

 

Bu tür fiillerde isim soylu sözcük çoğu zaman çekim eki alamaz. Ancak bazen istisnalar görülebilir.

 

“Hele bir dediğini yapma, sana ne işler eder görürsün.” cümlesinde “işler” sözcüğü çoğul eki almıştır.

 

 

Olmak Yardımcı Fiili İle:

 

“Adam birden ortalıktan yok oldu.”

 

“Soğukta uzun süre kalınca hasta olmuş.”

 

“Konuşmacının sözlerine herkes mest oldu.”

 

“Bu küçük odaya iki gündür hapsolduk sanki.”

 

cümlelerinde altı çizili eylemler bileşik eylemdir.

 

 

Uyarı:

 

“Kardeşim bu yıl doktor olacak.”

 

cümlesinde “olmak” eylemi meslek bildirmiş. Bu tür kullanımlarda da bileşik fiil yapmıştır.

 

 

Uyarı:

 

“Olmak” fiilinin bileşik eylem yapıp yapmadığını anlamak için onu kendinden önceki sözcükle kullanabiliriz. Örneğin “doktor olmak” anlamlı bir fiildir de “daldığım olmak” anlamlı değildir.

 

 

Uyarı:

 

Bunların dışında kullanılan “eylemek, kılmak” gibi yardımcı eylemler günümüzde yerlerini “etmek” eylemine bırakmışlardır.

 

Seyreyledim eşkal-i hayatı

 

Ben havz-ı hayalin sularında

 

dizelerinde altı çizili eylem “eylemek” yardımcı eylemiyle yapılan bir bileşik eylemdir.

 

“Sözü etkili kılmak için sözcükleri iyi seçmek gerekir.”

 

cümlesindeki “etkili” sözcüğü de “kılmak” yardımcı eylemiyle yapılmıştır.

 

 

Uyarı:

 

“Olmak, etmek” yardımcı eylemi kendi anlamında da kullanılabilir.

 

"etmek" ve "olmak" sözcükleri tek başlarına bir anlam kazanmışlarsa yardımcı eylem değil eylemdir; bunlardan önceki sözcük farklı bir öğedir veya bir öğenin parçasıdır.

 

* Bu yıl meyveler erken oldu. ("oldu", tek basma eylemdir; "olgunlaşmak" anlamındadır.)

 

* Sizce bizim bu ev kaç para eder? ("eder"; "tutar", "satılır" gibi anlamlar taşı­maktadır.)

 

* Birkaç dakika sonra orada olurum, ("olurum"; "bulunurum", "ulaşabilirim" gibi anlamlar taşımaktadır.)

 

* Evlendikten yedi yıl sonra çocukları oldu. ("oldu"; "dünyaya gelmek", "doğ­mak" gibi anlamlar taşımaktadır.)

 

“Benim de bazen hayallere daldığım olmuştur.”

 

 

Diğer Örnekler:

 

* Sizin görüşlerinizi kabul etmiyorlar.

 

* Teşekkür ederim, diyerek yanımızdan ayrıldı.

 

* Tanıştığımıza memnun oldum, yine görüşelim.

 

* Bizleri mutlu kıldınız.

 

 

Uyarı:

 

Yardımcı eylemlerin kendilerinden önceki adlarla yazılmaları için ad soylu sözcükte ya ses düşmesi ya da ses (bilgi yelpazesi.net) türemesi olmalıdır:

 

* Çıktım, seyreyledim Frengistan'ı illeri var bizim ile benzemez. (seyir eyledim)

 

* Zannedersem, geçen yıl fark etmiştim yalnız kaldığımı. (zan edersem)

 

* Kadıncağızın hayatı zehrolmuştu oğlunun yüzünden. (zehir olmuştu)

 

 

B. KURALLI BİRLEŞİK FİİLLER:

 

Belli bazı fiillerin başka fiillerle, bir ara yardımcı ünlünün de yardımıyla birleşmesi yoluyla oluşurlar, (fiil + ara ses + fiil)

 

En önemli özellikleri bitişik yazılmalarıdır. Belli bazı anlamları ifade ederler.

 

Bunlar belli kurallara göre yapılan ve her birinin özel bir adla karşılandığı fiillerdir.

 

Yardımcı eylemden önce bir fiil unsurunun getirilmesiyle yapılır.

 

Dört Grupta İncelenir:

 

1. Sürerlik (Süreklilik) Birleşik Fiilleri: "-edurmak, -ekalmak, -egelmek" eylem­leri getirilerek yapılır. Eylemin gerçekleşmesindeki sürekliliği ifade ederler.

 

Örnekler:

 

* Siz şu yazıyı iceleyedurun biraz sonra ben de size katılırım.

 

* O giderken arabanın ardından bakakaldık. (Olumsuz kullanımları yoktur.) Bakakaldık.

 

“Kavga edenlerin haline bakakaldı.”

 

“Sen olayı düşünedur, ben şu yazıyı müdüre verip geleyim.”

 

“Asırlar öncesinden süregelen bu adetleri bırakmak kolay değil.”

 

 

2. Tezlik Fiili: "-ivermek" fiiliyle yapılır. Eylemin çabucak, kısa zamanda; bazen de umulmadık zamanda aniden gerçekleşiverdiğini ifade eder.

 

Örnekler:

 

* Bardak elimden düşüverdi.

 

* Adamcağız bayılıvermesin mi?

 

“O kadar soruyu bir saatte çözüverdi.”

 

“Şu paketleri üçüncü kata çıkarıver.”

 

 

Uyarı:

 

Olumsuz kullanımlarında önem vermeme, oralı olmama, vazgeçme gibi anlamlar ortaya çıkar:

 

* Bugün de dışarıya çıkmayayıver.

 

* Onlar sizden hoşlanmıyorsa, siz de onlara gitmeyiverin canım!

 

* O kadar bekledim, bana bir mektup bile yazıvermedin.

 

* Adamın üzerine fazla gitmeyin, sonra bir daha gelmeyiverir.

 

 

3. Yeterlik (Yeterlilik) Fiili: "-ebilmek" fiiliyle yapılır. Fiile "gücü yetme, başarma" anlamı katar. İzin isteme, izin verme, olasılık gibi anlamlar da katabilir.

 

* Arabayı tek başıma itebilirim. (Gücü yetme)

 

* Gidebilir miyiz? (İzin isteme) Gidebilirsiniz, (izin verme)

 

“Kapıyı biraz açabilir miyiz?” (İzin isteme)

 

“Sizinle ben de gelebilirim.” (İzin isteme)

 

* Bugün yağmur yağabilir. (Olasılık)

 

 

Uyarı:

 

Bu birleşik eylemin olumsuzluğu değişik biçimlerde yapılabilir:

 

gelebilirim: gelemem, gelmeyebilirim, gelemeyebilirim.

 

görebilirsin: göremezsin, görmeyebilirsin, göremeyebilirsin.

 

“Soruyu kimse çözemedi.”

 

“Çok aradım, ama bulamadım.”

 

cümlelerinde altı çizili sözcükler yeterlik fiilinin olumsuz şekilleridir. Görüldüğü gibi yardımcı eylem yoktur. Fiile “-ama-, -eme-” şeklinde bir ek getirilerek oluşturulmuştur.

 

 

Uyarı:

 

Bazen bir fiile yeterlik fiilinin hem olumlu hem olumsuz şekilleri getirilebilir.

 

Bu kullanımlarda bazen isteğe bağlı, bazen istek dışı olasılık anlamı görülebilir:

 

* Yarın, bir işim çıkarsa gelemeyebilirim. (İstek dışı olasılık)

 

* Bu konuya değinmeyebilirim. (İsteğe bağlı olasılık)

 

“Bu soruyu o da çözemeyebilir.” (Olasılık)

 

 

 

4. Yaklaşma Fiili: "-eyazmak" fiiliyle yapılır. Eylemin gerçekleşmediğini; ancak gerçekleşmeye yaklaştığını ifade eder:

 

Örnekler:

 

* Adam korkudan bayılayazdı.

 

* Bardağı düşüreyazdım.

 

* İşe giderken yolda düşeyazdım.

 

 

Uyarı:

 

"-esi", "-eceği", "-miş", "-r, -mez" eklerini alan eylemlerle "gel-mek", "ol-mak", "bulun-mak", "tut-mak" eylemleri öbekleşerek (Bunlar ayrı yazılan birleşik eylemlerdir.) "başlama", "bitirme", "isleklenme". "beklenmezlik" anlamı kazandırabilir:

 

* Oy, göresim geldi sevdiğim seni. (isteklenme)

 

* Hayret, çocuğun ders çalışacağı tuttu. (beklenmezlik)

 

* Buraya kadar gelmiş bulunduk, içeriye girelim bari. (bitirme)

 

* Gider olduk bu yerlerden, kalanlara selam olsun. (başlama)

 

* Dizlerim tutmaz oldu, biraz dinlenelim. (başlama)

 

 

C. ANLAMCA KAYNAŞMIŞ (DEYİMLEŞMİŞ) BİRLEŞİK FİİLLER:

 

Genellikle ad soylu bir sözcükle bir fiilin kalıplaşıp anlamca kaynaşmasıyla oluşur. Çoğu mecazlıdır. Bu özellikleriyle deyim sayılırlar:

 

Örnekler:

 

* hasta düşmek, yorgun düşmek, çaptan düşmek, gözden düşmek...

 

* hakkından gelmek, göz boyamak, yola gelmek...

 

 

Örnekler:

 

Bazı durumlarda ikiden fazla sözcüğün öbekleşmesi de görülür:

 

* süt dökmüş kediye dönmek

 

* etekleri zil çalmak Bunlar, genellikle anlamla ilgili sorularda karşımıza çıkmaktadır.

 

“TÜRKÇE DERSİ İLE İLGİLİ KONU ANLATIMLAR”
SAYFASINA GERİ DÖNMEK İÇİN

>>>TIKLAYIN<<<

“TÜRKÇE DERSİ İLE İLGİLİ TEST SORULARI, SORULAR”
SAYFASINI GÖRMEK İSTERSENİZ

>>>TIKLAYIN<<<

“TÜRKÇE DERSİ İLE İLGİLİ YAZILI SORULARI”
SAYFASINI GÖRMEK İSTERSENİZ

>>>TIKLAYIN<<<