HALİDE EDİP ADIVAR’IN HAYATI, KİTAPLARI, SANATI, ESERLERİ, EDEBİ KİŞİLİĞİ (3) (YAZARLARIN VE ŞAİRLERİN HAYATLARI, KİTAPLARI)

(1884-1964)

Türk romancı. Siyasal alanda da etkinlik göstermiştir. İstanbul'da doğdu. Kimi kaynaklara göre doğum yılı 1884'tür.

İngiliz terbiyesiyle yetişmesini isteyen babası onu Üsküdar Amerikan Kız Koleji'nde okuttu. Orada Rıza Tevfik'ten (Bölükbaşı) Fransız edebiyatı dersleri aldı ve Doğu'nun mistik edebiyatını dinledi. Sonradan evlendiği Salih Zeki'den de matematik dersleri alıyordu. Koleji 1901'de bitirdi.

1908'de gazetelere yazmaya başladığı kadın haklarıyla ilgili yazılardan ötürü gericilerin düşmanlığını kazandı. 31 Mart Ayaklanması'nda bir süre için Mısır'a kaçmak zorunda kaldı. 1909'dan sonra eğitim alanında görev alarak öğretmenlik, müfettişlik yaptı.

Balkan Savaşı yıllarında hastanelerde çalıştı. Gerek bu çalışmaları, gerekse müfettişliği sırasında İstanbul semtlerini dolaşması, ona çeşitli kesimlerden insanları tanıma fırsatını verdi.

1919'da Sultanahmet Meydanı'nda, İzmir'in işgalini protesto mitinginde yaptığı etkili konuşma ünlüdür. 1920'de Anadolu'ya kaçarak Kurtuluş Savaşı'na katıldı. Kendisine önce onbaşı, sonra da üstçavuş rütbesi verildi. Savaşı izleyen yıllarda Cumhuriyet Halk Fırkası ve Atatürk ile siyasal görüş ayrılığına düştü.

1917'de evlenmiş olduğu ikinci kocası Adnan Adıvar ile birlikte Türkiye'den ayrıldı. 1939'a kadar dış ülkelerde yaşadı. O yıllarda konferanslar vermek üzere Amerika'ya ve Mohandas Gandi tarafından Hindistan'a çağrıldı. 1939'da İstanbul'a dönen Adıvar 1940'ta İstanbul Üniversitesi'nde İngiliz Filolojisi Kürsüsü başkanı oldu, 1950'de Demokrat Parti listesinden bağımsız milletvekili seçildi.

1954'te istifa ederek evine çekilmiş ve 1964'te ölmüştür.

Adıvar'ın Seviye Talip (1910), Handan (1912) ve Son Eseri (1913) gibi ilk romanları aşk öyküleri anlatan yapıtlardır. Yazar kahramanlarını yakıp yıkan bir sevgiyi dile getirmek istediği için kişilerin iç dünyasına yönelir ve bu sevginin zamanla bir tutkuya dönüşmesini sergiler. Bu yapıtların önemli özelliğini, birbirine benzeyen ve ondan önceki Türk romanlarında bulunmayan kadın kahramanlarda aramak doğru olur.

Yazarın asıl amacı, kadın kahramanların kişiliklerini erkeklerin gözüyle değerlendirmek olduğu için, romanlarının anlatıcısı olarak bu kadınlara âşık erkekleri seçer ve fırtınalı bir aşk öyküsünü onların anı defterlerinden ya da mektuplarından anlatır. Erkek (bazen kadın da) evli olduğu için, kaçınılması olanaksız bir iç çatışma, romanların moral sorununu oluşturur ve roman ya kadının ya da erkeğin ölümüyle biter. Adıvar'ın, biraz kendi olduğu iddia edilen bu kadın kahramanlar, yazarın o dönemde ideal saydığı Türk kadınını temsil ederler. Seviye Talipler, Handanlar, Kâmuranlar her şeyden önce güçlü kişiliği olan, haklarını savunan, Batı terbiyesi almış, ama Batılılaşmayı giyim kuşamda aramayan, resim ya da müzik gibi bir sanat alanında yetenek sahibi, yabancı dil bilir, kültürlü ve çekici kadınlardır.

Adıvar 1910 yıllarında Ziya Gökalp, Yusuf Akçora ve Ahmet Ağaoğlu ile birlikte Türk Ocağı'nda çalışmaya başladıktan sonra yazdığı Yeni Turan adlı romanında (1912) yurt sorunlarına eğilir. II. Meşrutiyet döneminde geçen bu ütopik romanda, Yeni Turan adlı idealist bir partinin program ve çalışmalarını anlatırken yeni bir Türkiye'nin hangi sağlam temellere oturtulması gerektiği hakkında o zamanki görüşlerini açıklamak fırsatını bulur. Ateşten Gömlek (1922) ve Vurun Kahpeye (1923) romanlarında Kurtuluş Savaşı sırasında Anadolu'da tanık olduğu olayları, direnişleri, (bilgi yelpazesi.net) kahramanlıkları, ihanetleri anlatırken kendi gözlemlerinden yararlandığı için daha gerçekçidir. Bununla birlikte, bir aşk sorununun aşıldığı bu yapıtlarda da yüceltilmiş kadın kahraman yerini korur. Ancak şimdi, yine olağan dışı bu kadın, öncekiler gibi bireysel sorunlarla sarsılan kültürlü bir sanatçı olarak değil, millî dava peşinde, erdemlerini kanıtlayan ya da Anadolu'da düşmana karşı savaşan bir yurtsever olarak çıkar karşımıza.

Adıvar'ın ilk yapıtlarında Türk okuruna sunduğu bir yenilik yarattığı bu kadın imgesidir. Bu imge toplumda birbirine karşıt olarak algılanan değerleri uzlaştırdığı için önemliydi. Osmanlı -İslâm geleneklerine göre ev kadını olarak yetiştirilmiş basit ve cahil kadın, o dönemin aydın kesiminin gözünde geri kalmış bir uygarlığın simgesi gibiydi. Öte yandan Batılılaşmış "asrî" kadın da köklerinden kopmuş, değerlerini şaşırmış, namus anlayışı kuşku uyandıran bir kadındı. Adıvar'ın kahramanları işte bu çelişkiyi kendilerinde uzlaştırmakla bir özleme cevap veriyorlardı. Çünkü bunlar hem Batılılaşmış hem de millî değerlerine bağlı kalmış, hem serbest hem de namus konusunda çok titiz, ahlâkı sağlam kadınlardı. Gerektiğinde bir erkek gibi spor yapan, ata binen bu kadınlar üstelik dişiliklerini de korumayı başarmışlardır.

Adıvar'ın en ünlü romanı Sinekli Bakkal'da (1936) ileri bir adım attığını, yeni bir aşamaya vardığını görürüz. İlk romanlarının olay örgüsü bir iki kişi arasındaki bireysel ilişkilere bağlı olarak gelişirken, II. Abdülhamid dönemindeki Türk toplumunun panoramik bir tablosunu sergileyen Sinekli Bakkal'ın olay örgüsü siyasal, düşsel, toplumsal sorunlarla örülmüş olarak gelişir. 1943'te CHP Ödülü'nü alan Sinekli Bakkal Türkiye'de en çok baskı yapan roman olmuştur. Sinekli Bakkal'ı izleyen romanların ise yazarın ününe katkıda bulunacak nitelikte oldukları söylenemez.

Adıvar çeşitli alanlarda etkinlik göstermiş, siyasal ve toplumsal konularda da hem Türkçe, hem İngilizce kitaplar yazmış, İngilizce'den Türkçe'ye çeviriler yapmıştır. Zamanının dış ülkelerde en çok tanınan Türk yazarı olmuştur. Eserlerinden kimileri İngiliz, Fransız, Alman, Rus, Macar, Fin, Urdu, Sırp, Portekiz dillerine çevrilmiştir.

Eserleri

Halide Edib, asıl ününü romancılığıyla yapmış olmakla beraber, hikaye, tiyatro, fikir eserleri, sohbet, makale, türlerinde de kitap ve yazılarıyla tanınmıştır.

Eserlerinin çoğu tefrika edildikten sonra kitap haline getirilmiştir; bu bakımdan aşağıdaki listede, eserlerinin ilk yayın tarihleri ve nerede tefrika edildikleri, sonraki baskı tarihleriyle birlikte gösterilmiştir. Ancak çok baskı yapan kitapların bütün baskı tarihleri verilmemiş, sadece ilk ve sonuncu tarihler ile kaçıncı baskı oldukları belirtilmiştir. Yabancı dillere yapılan tercümeler deyine çevrildikleri tarihle birlikte gösterilmiştir.

Romanları:

Heyulâ, (Musavver Muhit 1909), 1983. 2. baskı (Kerim Usta’nın oğlu ile birlikte)

Raik’in Annesi: (Demet 1908 yarım kalmıştır, Resimli Roman Mecmuası 1909), 1924, 4. baskı 1973

Seyyiye Talip: 1910, 1924, 6. baskı 1987

Handan: (Tanin 1912) 1912, 19. baskı 1989

Yeni Turan: (Tanin 1912) 1912, 1924, 5. baskı 1982, (1916’da Almancaya çevrilmiştir)

Son Eseri: (Tanin 1913) 1919, 1939 (yazar bazı değişiklikler yapmıştır) 10. baskı 1988

Mev’ut Hüküm: (Yeni Mecmua 1917-1918), 1919, 3. baskı 1976

Ateşten Gömlek: (İkdam 1922), 1923, 24. baskı 1993 (iki defa filme alınmıştır) 1924 ve 1932’de İngilizceye, !923’de Arapçaya, 1923’de Almancaya, 1927’de Rusçaya, 1928’de İsveççeye, 1948’de Fransızcaya çevrilmiştir)

Kalp Ağrısı: (Vakit 1924) 1924, 1942, 1962

Vurun Kahpeye: (Akşam 1923) 1926, 6. baskı 1973 (üç defa filme alınmıştır)

Zeyno’nun Oğlu: (Vakit 1927) 1928, 1967, 1973

Sinekli Bakkal: (Haber 1935) 1936, 1942’de C. H. P. roman mükafatını kazanmıştır. 46i baskı 1993. iki defa filme alındı. The Clown and His Daughter adıyla önce İngilizce yazılmıştır (1935) 1944’de Fransızcaya, 1954’de İspanyolcaya, 1961’de Sırpçaya, Finceye çevrilmiştir)

Yolpalas Cinayeti: (Yedigün 1936-1937) 1937, 1976. (Son Eseri ile birlikte) filme de alınmıştır. 1988

Tatarcık: (Yedigün 1938-1939) 1939, 14. baskı 1993

Sonsuz Panayır: (Cumhuriyet 1946) 1946. 6. baskı 1987

Âkile Hanım Sokağı: (Hayat 1957) 1958, 5. baskı 1991 (Çaresazla birlikte)

Kerim Usta’nın Oğlu: (Milliyet 1958, 1974) 2. baskı 1983 (Heyula ile birlikte)

Sevda Sokağı Komedyası: (Cumhuriyet 1959) 1971, 3. baskı 1984. (Döner ayna ile birlikte)

Çaresaz: (Cumhuriyet 1961) 5. baskı 1991. Âkile Hanım Sokağı ile birlikte)

Hayat Parçaları 1963

Hikayeleri:

Harap Mabetler 1911, 1924, 6. baskı 1993

Dağa Çıkan Kurt 1922, 1926, 1945, 1963, 1970

Kubbede Kalan Hoş Sada: 3. baskı 1991

İzmir’den Bursa’ya: (Yakup Kadri, Falih Rıfkı, Mehmet Asım’ın birlikte hazırladıkları bu kitapta bulunan Halide Edib’in üç hikayesi Dağa Çıkan Kurt’un 1963, 1970 baskılarına alınmıştır). 3. baskı 1992

Hatıraları:

Mor Salkımlı Ev: Yeni Yeni İstanbul’da kısın kısım 1951 ve 1955 yıllarında yayımlanmıştır. 1963 7 baskı 1985. (İngilizcesi –Memoirs- 1926 yılında yayımlanmıştır).

Türkün Ateşle İmtihanı: Milli Mücadele Hatırları adıyla Hayat mecmuasında 1959-1975 (Eserin İngilizcesi The Turkish Ordeal adıyla öce Asia dergisinde neşredilmiş sonra kitap haline getirilmiş 1928). 10. baskı 1992

Tiyatro:

Kenan Çobanları: 1918, 1968 Mart 1916-1917 ve Ağustos 1918’de oynanmıştır. (Eseri Ermeni bestekar Vedi Sabara 1917’de Suriye bestelemiştir). 4. baskı 1991

Maske ve Ruh: Maskeli ruhlar adıyla Yedigün’de tefrika edilmiştir. 1937, 1945, 1968 (Kenan Çobanları’yla birlikte basılmıştır). İngilizcesi Masks or Souls adıyla 1953 yılında yayınlanmıştır.

Fikir Eserleri:

İngiliz Edebiyatı Tarihi c. I: Başlangıçtan Elizabeth Devrine Kadar 1940 2. baskı 1946

c. II Elizabeth Devri ve Shakespare 1943

c. III XVII. Asır ve Milton 1949

Hindistan’ın İç Yüzü: Bir kısmı Tan gazetesinde (1938) tefrika edilen bu eserin tamamı Yeni Sabah’ta yayımlanmıştır. (1940) Henüz kitap olarak çıkmamıştır. İlk önce İnside İndia (1937) adıyla Londra’da basılmıştır.

Türkiye’de Şark-Garp ve Amerikan Tesirleri: 1954’de Yeni İstanbul tefrika edilmiştir. 1955. Bu kitapta da Turkey Faces West (1930) ve Conflict of East and West in Turkey 1935 (3. baskı 1963) adlı kitaplarının birleşmesinden ortaya çıkmıştır. Conflict of East and West in Turkey Ordu diline (bilgi yelpazesi.net) de çevrilmiştir 1935.

Dr. Abdülhak Adnan-Adıvar: 1956. Dr. Adnan Adıvar’ın dostlarının çıkardıkları bu anma kitabında sadece baştaki biyografi Halide Edib tarafından yazılmıştır. “Dr. Adnan Adıvar’ın Portresi” (s. 6-61).

Çevirileri:

Gazete ve dergilerde dağınık olarak pek çok tercümesi olduğu gibi İngiliz Edebiyatı Tarihi adlı eserinde de İngiliz edebiyatından bazı parçaları tercüme etmiştir.

Mader: John Abott’tan 1897.

Talim ve Terbiye: Çeşitli terbiyecilerin bilhassa H. H. Horne’den faydalanılarak hazırlanmıştır 1912.

Rabür Han: Flora Annie Stiel’den (Türk Yurdu 1914)

Gizli Belde: Valpole’den (Vakit 1924) 1924

Hamlet: (Shakespeare’den V. Turhan ve İngilizce Semirişle) 1941-1943

Nasıl Hoşunuza Giderse: 1943 (V. Turhan ve İngiliz Semineriyle)

Coriolanus 1945: (V. V. Turhan ve İngilizce Semineriyle)

Antonius ve Cleopatra: 1943, 1949 (Mina Urgan ve İngilizce Seminerleriyle).

Hayvan Çiftliği: G. Orwell’den (Cumhuriyet 1952). 1954, 1966 (Çocuklar için 1966)

Marcus Antonius: Plutark’tan (Yeni İstanbul 1955).

Hakkında Yazılan Kitaplar:

Baha Dürder: Halide Edip, hayatı ve sanatı, 1940

H. Uğurol Barlas: Halide Edip Adıvar 1963

Hilmi Yücebaş: Bütün Cepheleriyle Halide Edip. 1964.

Muzaffer Uyguner: Halide Edib 1968

Nazan Güntürk’ün: Halide Edib ile Adım Adım. 1974