Kısâs-ı Enbiya Nedir? Özellikleri Nelerdir? Dîvan Edebiyatında Kısâs-ı Enbiya

Kısâs-ı Enbiya ya da Kısasü’l-Enbiya, peygamberlerin hayatlarını anlatan eserlerdir. Bu tür eserler, bazı durumlarda uzun mesnevi biçiminde yazılırken bazen de kaside ve gazel biçiminde kaleme alınmıştır. Kısâs-ı Enbiya'da, peygamberlerle birlikte dört halifenin hayatlarına da yer verilmiştir. Abdülvasi Çelebi'nin mesnevi biçiminde yazdığı Halilnâme, Hz. İbrahim ve oğlu İsmail Peygamberin hayatlarını konu almaktadır.

Kısas-ı Enbiya eserleri; peygamberlerin kıssalarını, menkıbelerini, hayat hikâyelerini, tebliğ faaliyetlerini ve kutsal özelliklerini anlatır. "Peygamberlerin Hikâyeleri" anlamına gelen Kısas-ı Enbiya, Arapça "kıssa" ve "nebî" kelimelerinin çoğuludur. Bu eserlerde Kur’ân-ı Kerim'e, tefsirlere, hadislere ve tarih kitaplarına dayanılarak peygamberlerle ilgili kıssalar anlatılır. Ayrıca peygamberlerin döneminde yaşayan meşhur kişilerin hayat hikâyeleri ile dinî ve din dışı farklı konular da ele alınır.

Kıssadan hisse çıkarmak amacıyla didaktik nitelikte olan bu eserler, nesir ve nazım olarak Arapça, Farsça ve Türkçe dillerinde tercüme edilmiş veya telif edilmiştir. Kısâs-ı Enbiya eserleri, Hz. Âdem'den başlayarak tüm peygamberlerin hayatlarını, kıssalarını, mucizelerini ve daha fazlasını anlatır. İslam edebiyatındaki Kısas-ı Enbiya eserlerinin ana kaynağı Kur’an'dır. Kur’an'da Âdem, İbrâhim, Yûsuf, Mûsâ ve Îsâ gibi peygamberlerin hayatları hakkında geniş bilgiler verilmiş ve toplamda 28 peygamberin adı geçmiştir. Ancak Kısâs-ı Enbiya yazarları yalnızca Kur’an’a bağlı kalmamış, İncil ve Tevrat’ın yanı sıra tefsirler, siyerler ve tarih kitapları gibi birçok diğer kaynaktan da faydalanmışlardır. Bu kaynaklardan alınan bilgilerin aslı ve doğruluğu yeterince incelenemediği için bazı ihtilaflı ve yanlış bilgiler de bu eserlere girmiştir. Kutsal kitaplar dışındaki farklı kaynaklardan gelen İsrailiyat bilgileri ve İslamiyet öncesi inançlardan kalma uydurma hikâyeler, Kısas-ı Enbiya eserlerinde yer aldığından dolayı birçok yanlış bilgi de bu eserlere yansımıştır.

Kısâs-ı Enbiya eserleri, İslam kültüründe peygamberlerin hayatını ve mucizelerini anlatan, didaktik ve edebî değeri yüksek eserlerdir. Bu eserler hem dinî bilgi vermek hem de edebî zevk sunmak amacıyla kaleme alınmış ve İslam edebiyatında ve Dîvan edebiyatında önemli bir yer edinmiştir.

Kısâs-ı Enbiya Konuları

Kısâs-ı Enbiyalar sadece peygamberlerin hayatlarını ve kıssalarını anlatmakla kalmayıp aynı zamanda öğüt, misal, ders ve ibret sunmayı amaçlayan kıymetli eserlerdir. Bu eserlerde peygamber kıssalarının yanı sıra;

q İnsanın yaratılışı,

q Ay'ın ve Güneş'in hareketleri,

q Yıldızların konumları,

q Kokuların ve bitkilerin ortaya çıkışı,

q Tarımın başlangıcı,

q Kuşların çeşitliliği gibi pek çok dinî ve din dışı konuya da yer verilir.

q Hatta öküzün dünyayı boynuzları üzerinde taşıdığına dair mitler gibi ilginç hikâyeler de bulunur.

q Kısâs-ı Enbiyalar’da, Âdem ve Havva’nın yaratılışından Habil ve Kabil’in hikayesine, Nuh ve tufan olayına, Hz. Yusuf’un yaşamından Hz. Yakup’un onunla ilgili rüyalarına kadar pek çok kıssa anlatılır.

q Yusuf ile Züleyha’nın aşk hikâyesi ve Yusuf’un kardeşleriyle olan ilişkileri de bu eserlerde geniş yer bulur.

q Musa peygamberin Firavun ile mücadelesi, Harun ile olan ilişkisi, İsrailoğulları ile olan maceraları ve Hızır ile buluşması detaylı bir şekilde ele alınır.

q Süleyman peygamberin yüzüğü ve mührü, Belkıs ile olan hikâyesi, karıncalar ve kuş diliyle olan iletişimi, devler ve Hüdhüd kuşu ile olan maceraları da bu eserlerin önemli konularındandır.

q İsâ Peygamber’in doğumu, Hz. Meryem ile olan ilişkisi ve göğe yükselişi,

q İdris, Üzeyir, Hûd, Salih, İbrahim, İsmail, Lût, İshak, Eyyüb, Şuayp, Davud, Yunus, Zekeriya ve Yahya peygamberlerin hayatları da detaylı bir şekilde işlenir.

q Bunların yanı sıra İskender-i Zülkarneyn, Hızır ve Lokman gibi önemli şahsiyetlerin hikâyeleri,

q Hz. İbrahim’in putları kırması, Kâbe’nin inşası,

q Ashâb-ı Kehf’in mağara olayı,

q Fil hadisesi ve Ebabil kuşları gibi olaylar da Kısâs-ı Enbiyalar’ın içeriğinde yer alır.

q Hz. Muhammed’in miraç olayı, hicreti ve savaşları da bu kıymetli eserlerde anlatılan diğer önemli konular arasında bulunur.

Kısâs-ı Enbiyalar, peygamberlerin hayatlarından alınacak dersler ve ibretlerle doludur ve her okuyanın kendine özgü bir çıkarım yapmasını sağlayan önemli eserlerdir.