eğitim öğretim ile ilgili belgeler > konu anlatımlı dersler > Türkçe dersi ile ilgili konu anlatımlar > kelime türleri, sözcük türleri ile ilgili konu anlatımlar

BASİT FİİLLER, YALIN EYLEMLER, ÖZELLİKLERİ (KELİME TÜRLERİ) (YAPISINA GÖRE KELİMELER) (TÜRKÇE DERSİ KONU ANLATIM)

 

Kök durumunda olan ya da yalnızca çekim eki alan eylemler biçimsel yönden basittir.

 

Yapım eki almamış, başka sözcüklerle öbekleşmemiş ve birleşmemiş fiillerdir. Bunlar kök halindedir. Sadece çekim ekleri alabilir.

 

Türkçemiz fiil yönünden oldukça zengindir, bunların pek çoğu basit yapılıdır; bun­lar da genellikle tek hecelidir: gel, git, bak...

 

Yapım eki almamış kök halindeki fiilere basit fiil denir.

 

Not: Kip ve kişi ekleri bir sözcüğün yapısını değiştirmez. (gideceklerdi fiilinde olduğu gibi kök hala “git” fiilidir)

 

Basit Fiillere Örnekler:

 

gel, bak, gör, koş, oku, yaz, çiz, al, ver

 

Git                  git-ecek-miş-im

 

Uyu                uyu-malı-y-dı-k

 

Bak                bak-sa-y-dı-nız

 

Konuş           konuş-uyor-muş-sunuz

 

gel-di, gel-miş, gel-se

 

- Durmuş bir saat de günde iki kez doğruyu gösterir.

 

- Güzel söz söyleyebilmek için güzel düşünmek gerekir.

 

- Dostluk bir şemsiyeye benzer.İnsan onları ancak kötü havalarda ister.

 

- İstediğim her şeyi yaptım;çünkü yapamayacağımı düşündüğüm şeyi istedim.

 

- Büyük adam büyük olduğunu; büyüklüğün küçüklük olduğunu bilir.

 

BASİT ÇEKİMLİ FİİL (ÖZET ANLATIM)

 

Sadece bir kip eki alan eylemdir.

 

Örnek:

 

İstanbul’a daha dün geldik.

 

En kısa zamanda buraya gelmelisin.

 

Bu cümlelerde “geldik” eylemi “-di’li geçmiş zaman kipi’yle çekimlenerek (gel – di – k), “gelmelisin” eylemi “gereklilik kipi”yle çekimlenerek (gel – meli – sin) birer kip eki almıştır. Dolayısıyla bu eylemler, basit çekimlidir.

 

Örnek:

 

Aşağıdaki cümlelerde haber ve dilek kipleriyle çekimlenen eylemler, sadece birer kip eki aldığı için basit çekimlidir.

 

Hemen oturup dedeme mektup yazdım.

(yaz – dı – m) -di’li geçmiş zaman

 

Sipariş ettiğim kitap dün gelmiş.

(gel – miş) -miş’li geçmiş zaman

 

Bu sorunun cevabını biliyorum.

(bil – i – yor – um) şimdiki zaman

 

Yeni şirket binasını yakında göreceksin.

(gör – ecek – sin) gelecek zaman

 

İnsanlar her sabah bu parkta koşarlar.

(koş – ar – lar) geniş zaman

 

İşinizi çok çabuk yapmalısınız.

(yap – malı – siniz) gereklilik kipi

 

Bu haberi birlikte okuyalım.

(oku – y – a – lım) istek kipi

 

Hastanın durumunu bir de ona sorsanız.

(sor – sa – nız) dilek-koşul kipi

 

Hemen yerinize oturun.

(otur – un) emir kipi

 

Basit Fiiller ve Basit Çekimli Fiiller Arasındaki Fark

 

Basit fiiller denildiğinde yapım eki almamış ya da kök hâlinde olan fiiller aklımıza gelmelidir. Fiilin yapısını inceliyoruz bu konuda. Basit çekimli fiillerde ise fiilin, haber kipi ya da dilek kipini bir kez alıp almadığını inceliyoruz. İki kez kip eki alırsa bileşik çekimli fiil olur.

NOT: Haber ya da dilek kipleri ile kişi (şahıs) ekleri çekim ekidir. Yapım eki değillerdir. Çekim eki olduklarından fiilin yapısını değiştirmezler.

Örnekler:

   Bugün okula babam götür-dü.  (Bu cümlenin fiili, “götürdü” sözcüğüdür. Kelimenin kökü götür-mek, -dü geçmiş zaman eki almış. Bu bir haber kipidir. Yani çekim ekidir. Dolayısıyla fiilin yapısını değiştirmediği için bu fiil, yapı bakımından basittir.)

 

   Git. (Bu da hiç ek almamış kök hâlinde basit bir fiildir.)

 

   Bana sıkı bir şekilde sarıl-dı. (Bu kez basit çekimli olup olmadığını kontrol edelim. Sarıl-mak fiili geçmiş zaman eki olan “-dı” ekini almış ve başka da bir kip eki almamıştır. Bu yüzden basit çekimli bir fiildir.)

 

   Bana sıkı bir şekilde sar-ıl-dı. (Aynı fiili bir de yapı bakımından inceleyelim. Kelimenin kökü “sar-mak” sözcüğüdür. Sonra “sar-ıl-mak” olmuştur. Yapım eki alarak yapısı ve anlamı değişmiştir. “-dı” eki haber kipidir yani çekim ekidir. Bir kez yapım ekini almışsa kelime artık basit olamaz. Türemiş fiil adını alır. Yapı bakımından türemiş, çekim bakımından basit çekimli bir fiildir.)

NOT: Demek ki her basit çekimli fiil yapı bakımından basit olmuyormuş.

 

 

 

 

 

 

BİLEŞİK ÇEKİMLİ (ZAMANLI) FİİL (ÖZET ANLATIM)

 

Birden fazla kip eki alan eylemdir.

 

Örnek:

 

Senin anlattıklarını ben zaten biliyordum.

 

Bu cümlede “bilmek” eylemi önce “şimdiki zaman kipi eki”ni ardından “-di’li geçmiş zaman kipi eki”ni alarak (bil – i – yor – du – m) iki kip ekine sahip olmuştur. Dolayısıyla bu eylem, bileşik çekimlidir.

 

Ona sürpriz yapacağımızı biliyormuş.

 

Bu konuda bir şey biliyorsan söyle.

 

Bu cümlelerin birincisinde “bilmek” eylemi “şimdiki zaman kipi”nin yanında “-miş’li geçmiş zaman kipi”ni de alarak (bil – i – yor – muş); ikincisinde de “şimdiki zaman kipi”nin yanında “şart kipi”ni alarak (bil – i – yor – sa – n) bileşik çekimli eylem olmuştur.

 

Not: Bileşik çekimli eylemde, ikinci kip “idi, imiş, ise” biçiminde okunarak da bulunabilir.

 

Senin anlattıklarını ben zaten biliyor idim.

 

Ona sürpriz yapacağımızı biliyor imiş.

 

Bu konuda bir şey biliyor isen söyle.

 

Daha önceki örneklerde “biliyordum, biliyormuş, biliyorsan” biçiminde yazılan eylemler, bu cümlelerde “biliyor idim, (bilgi yelpazesi.net) biliyor imiş, biliyor isen” biçiminde yazılmıştır. Böylece -cümlelerin tamamını okumak şartıyla- bileşik eylemler yanlışsız olarak bulunabilir.

 

Verilen örneklerde görüldüğü gibi, bileşik çekimli eylemlerde ikinci kip “-di’li geçmiş zaman kipi, -miş’li geçmiş zaman kipi ve şart kipi” olmak üzere üç şekilde karşımıza çıkar. Buna göre, bileşik çekimli eylemler üçe ayrılır:

 

 

1. Hikaye Bileşik Çekimli Eylem

 

Basit çekimli eylemlere ikinci kip eki olarak “di’li geçmiş zaman kipi” eki getirilerek yapılır.

 

Örnek:

 

Her gün kitap okuyordu. (okuyor idi)

 

Bu cümlede, “oku-” eylemi, “şimdiki zaman kipi” ekini aldıktan sonra ikinci kip olarak “-di’li geçmiş zaman kipi”ni aldığı için, bileşik çekimlidir ve “şimdiki zamanın hikâyesi” olarak adlandırılır.

 

Örnek:

 

Aşağıda, bir eylemin farklı kiplerle hikâye bileşik çekimi verilmiştir.

 

okurdu (okur idi / geniş zamanın hikâyesi)

 

okuyacaktı (okuyacak idi / gelecek zamanın hikâyesi)

 

okuduydu (okudu idi / – dili geçmiş zamanın hikâyesi)

 

okumuştu (okumuş idi / miş’li geçmiş zamanın hikâyesi)

 

okuyaydı (okuya idi / istek kipinin hikâyesi)

 

okusaydı (okusa idi / şart kipinin hikâyesi)

 

okumalıydı (okumalı idi / gereklilik kipinin hikâyesi)

 

 

2. Rivayet Bileşik Çekimli Eylem

 

Basit çekimli eylemlere ikinci kip eki olarak “-miş’li geçmiş zaman kipi” eki getirilerek yapılır.

 

Örnek:

 

Onu her sabah, parkta otururken görürmüş. (görür imiş)

 

Bu cümlede, “gör-” eylemi, “geniş zaman kipi”yle çekimlendikten sonra ikinci kip olarak “-miş’li geçmiş zaman kipi”ni aldığı için bileşik çekimlidir ve “geniş zamanın rivayeti” olarak adlandırılır.

 

Örnek:

 

Aşağıda, bir eylemin farklı kiplerle rivayet bileşik çekimi verilmiştir.

 

görüyormuş (görüyor imiş / şimdiki zamanın rivayeti)

 

görecekmiş (görecek imiş / gelecek zamanın rivayeti)

 

görmüşmüş (görmüş imiş / -miş’li geçmiş zamanın rivayeti)

 

göreymiş (göre imiş / istek kipinin rivayeti)

 

görseymiş (görse imiş / şart kipinin rivayeti)

 

görmeliymiş (görmeli imiş / gereklilik kipinin rivayeti)

 

 

3. Şart Bileşik Çekimli Eylem

 

Basit çekimli eylemlere ikinci kip eki olarak “dilek – koşul kipi (-se, -sa)” eki getirilerek yapılır.

 

Örnek:

 

Öğretmenini dinlersen başarılı olursun. (dinler isen)

 

Bu cümlede, “dinle-” eylemi, “geniş zaman kipi”yle çekimlendikten sonra ikinci kip olarak “şart kipi”ni aldığı için bileşik çekimlidir ve “geniş zamanın şartı” olarak adlandırılır.

 

Örnek:

 

Aşağıda, bir eylemin farklı kiplerle şart bileşik çekimi verilmiştir.

 

dinliyorsa (dinliyor ise / şimdiki zamanın şartı)

 

dinleyecekse (dinleyecek ise / gelecek zamanın şartı)

 

dinlediyse (dinledi ise / -di’li geçmiş zamanın şartı)

 

dinlemişse (dinlemiş ise / -miş’li geçmiş zamanın şartı)

 

dinlerse (dinler ise / geniş zamanın şartı)

 

dinlemeliyse (dinlemeli ise / gereklilik kipinin şartı)

 

YAPI BAKIMINDAN KELİMELER ÖZET

 

YAPI BAKIMINDAN İSİMLER

 

1) Basit İsimler: Hiçbir yapım eki almamış isimlerdir.

 

*Araba, insanlar, evimiz, yoldan, tahtayı, çanta, kuşlarım,…

 

2) Türemiş  İsimler: İsim ya da fiil kök ve gövdelerinden yapım ekiyle türeyen isimlerdir.

 

*Yol-cu, meslektaş, silgi, ölüm,…

 

3) Birleşik  İsimler: İki ismin aralarına başka bir kelime girmeyecek şekilde birleşip kalıplaşmasıyla oluşan isimlerdir.

 

*Anayurt, Çanakkale, açıkgöz, boşboğaz, aslanağzı, gecekondu, ateşkes, biçerdöver, bakarkör, giderayak,…

 

 

 

YAPI BAKIMINDAN FİİLLER

 

Fiiller yapı bakımından üç grupta incelenir.

Basit (yalın), Türemiş fiiller, Birleşik Fiiller

 

A)BASİT (YALIN) FİİLLER: Yapım eki almamış olan fiillerdir.

 

Koy -(mak) Bak -(mak), Gör -(mek) Çöz -(mek), Gez -(mek), At -(mak)

 

B) TÜREMİŞ FİİLLER: Basit sözcüklere yapım eki getirilerek oluşturulan fiillerdir. Türemiş fiiller ya isim soylu ya da fil soylu kök sözcüklerden türetilirler

 

Çiçek-ten-, it-il-,  çocuk-laş-, boğ-uş-, hasta-lan-, kaç-ır-

 

C) BİLEŞİK FİİLLER: Birden çok sözcüğün bir araya gelerek oluşturduğu fiillerdir.

 

oturuver-(mek), farkında ol-(mak),affet-(mek), kabul et-(mek), kulak as-(mak)

 

Bileşik fiiller oluşumları bakımından üç grupta incelenir:

 

1-Yardımcı fiillerle oluşturulan bileşik filler:

 

(İsim  soylu kelime) + (Yardımcı fiil)

 

Türkçe'de yardımcı fiiller olarak çoğunlukla "etmek. eylemek, kılmak, olmak" fiilleri kullanılır. sabır + et(mek), hasta + ol(mak)

 

nazar + et(mek), rica + et(mek), red + et(mek) (reddetmek), namaz + kıl(mak)

 

Uyarı: Yardımcı Fiil olarak kullanılan "et-, eyle-, ol-, kıl-"filleri asıl fiil olarak da kullanılabilir. Bunları ayırt (bilgi yelpazesi.net) edebilmek için anlamca kalıplaşmış, kaynaşmış olup olmadıklarına bakılır.

 

2- Kurallı (Özel) Bileşik Fiiller:

 

Herhangi bir fiille "a, e, ı, u, a" seslerinden biriyle birlikte "bilmek, durmak; kalmak, gelmek, yazmak, vermek" fiillerinden birinin kalıplaşmasıyla oluşurlar.

 

Yazıver-, bakakal-, okuyabil-, anlatıver-, gidebil-, uyuyakal-

 

Bu fiiller, anlam özelliklerine göre beş grupta incelenirler:

 

a)Yeterlik Fiili: (Herhangi bir fiil) + (-e) + (bilmek), yazabil(mek), koşabil(mek), görebil(mek),...

 

İkinci fiil "-(e) bilmek"  birinci fiile "gücü yetme, izin verme, olasılık" anlamlarından birini kazandırır.

 

Bu yükü taşıyabilirim > gücü yetme,

dışarı çıkabilirsin > izin verme,

iki güne kadar gelebilirim > olasılık

 

Yeterlik fiilinin olumsuzu yapılırken, genellikle ikinci fiil (bilmek) kullanılmaz.

 

Okuyabilmek - okuyamamak, yürüyebilmek -yürüyememek, çalışabilmek - çalışamamak

 

b)Tezlik Fiili: (Herhangi bir fiil) + (-i) + vermek

 

İkinci fiil birinciye "çabukluk, acelecilik" anlamı kazandırır.

 

Çözüver(mek), koşuver(mek), atlayıver(mek).

 

c)Sürerlik Fiili: (Herhangi bir fiil) + (-e) + (gelmek, durmak, kalmak)

 

İkinci fiil, birinci fiile devamlılık anlamı kazandırır; fiilin belli bir süre devam ettiğini bildirir.

 

d) Yaklaşma Fiili: (Herhangi bir fili) + (-e) + <yazmak)

 

İkinci fiil birinci fiile "az kalmışlık" anlamı kazandı,

 

Düşeyaz- (az daha düşecekti. Bayılayaz- (az daha bayılacaktı).Yurdumuz elimizden gideyazdı.(Az daha gidecekti)

 

e)Isteklenme Fiili: (Herhangi bir fiil) + (-esi / -eceği) (tutmak /gelmek)

 

Göresi gel(mek),a ğlayacağı tut (mak)       

 

İkinci fiil, birinci fiile "istek duyma" anlamı kazandırır.

 

Bunlardan başka "beklenmezlik, yapmacık" bildi bileşik fiiller de vardır.

 

duymazlıktan gel(mek), çıkagel- (beklenmezlik)

      

3- Anlamca Kaynaşmış Bileşik Fiiller:

 

İsim  soylu bir kelime ile bir fiilin, anlamlarını düşündürmeyecek biçimde kaynaşıp kalıplaşmalarıyla oluşan  bileşik fiillerdir.

 

Bu işin böyle olacağını öngörmüştü.

 

4- Deyim Halindeki Birleşik Fiiller:

 

Deyimlerin cümle içinde çekimlenip yüklem görevinde kullanılmasıyla oluşurlar.

 

Deyim halindeki bileşik fiiller, cümlenin öğeleri incelenirken bir bütün olarak alınır

 

Çocuk o gün ağzını açmadı.

 

Onu görünce dili tutuldu

 

“TÜRKÇE DERSİ İLE İLGİLİ KONU ANLATIMLAR”
SAYFASINA GERİ DÖNMEK İÇİN

>>>TIKLAYIN<<<

“TÜRKÇE DERSİ İLE İLGİLİ TEST SORULARI, SORULAR”
SAYFASINI GÖRMEK İSTERSENİZ

>>>TIKLAYIN<<<

“TÜRKÇE DERSİ İLE İLGİLİ YAZILI SORULARI”
SAYFASINI GÖRMEK İSTERSENİZ

>>>TIKLAYIN<<<