|
|
eğitim öğretim ile ilgili belgeler > konu anlatımlı dersler > Türkçe dersi ile ilgili konu anlatımlar > kelime türleri, sözcük türleri ile ilgili konu anlatımlar
ÇIKMA HALİ, İSMİN ÇIKMA HALİ, ÖZELLİKLERİ (UZAKLAŞMA, AYRILMA , -DEN DURUMU) (İSMİN HALLERİ, HAL EKLERİ) (TÜRKÇE DERSİ KONU ANLATIM)
Sözcüğe cümlede çıkma, kaynaklanma, uzaklaşma anlamları yükleyen “-den, -dan” ekleridir.
Kullanımı: Cümlede sözcüğe Dolayla Tümleç, Belirteç Tümleci, Zarf Tümleci görevini verir. Yükleme sorulan “nereden, kimden, neden” sorularının cevabıdır.:
okul-dan çıktı, ev-den ayrıldı, yurt-tan geliyor, devlet-ten istedi…
-den ekini alan isimler bazen zarf tümleci olur:
Sıkıntıdan her tarafı sivilce doldu. (Zarf tümleci)
-den eki, bazen yapım eki olarak kullanılır:
Bu durumda ya sıfat ya da zarf görevi üstlenir. Candan dost, toptan satış, içten davranış…
-den eki bazen belirtili isim tamlamalarındaki tamlayan eki -ın, -in, -un, -ün ‘ün yerini tutabilir:
Çocukların biri ….Çocuklardan biri.
-den ekini alan kelimelerle ikilemeler yapılabilir:
Derinden derine sesler geliyor.
-den ekini alan kelimelerle üstünlük anlamı taşıyan sıfat öbekleri oluşturulabilir:
Gülden kırmızı yanak, Pamuktan beyaz eller…
Örnek:
Okuldan bugün ayrıldım. (nereden-D.T.)
Davet için hazırlıklar dünden başladı. (zaman-Z.T.)
Taze sebzeyi tarladan alacaksın. (nerden-D.T.)
Bebek gürültüden uyuyamadı. (neden-B.T.)
İSMİN HALLERİ (ÖZET)
İsimleri isimlere, fiillere, edatlara bağlayan, diğer kelimelerle ilişki kurarak isimlerin cümlede görev kazanmasını sağlayan eklere isim hâl ekleri denir. İsimlerin bu ekleri alarak yüklendikleri görevlere ismin hâlleri denir.
1. Yalın Hâl
İsim olan kelimenin hiçbir durum eki / hal eki almamış şeklidir.
Dikkat edin durum eklerinden (-e, -a, -ı, -i, -u, -ü, -de, -da, -den, -dan) hiçbirini almayacak.
Bunların dışında "Çoğul, iyelik, yapım ve bildirme eklerinden" almış olsa bile o isim yine yalın haldedir.
Yani: "ev" ismine bakalım. "evde" diyemeyiz fakat "evler, evim, evdir, evcilik" diyebiliriz.
Hal Eki yani durum eki almayacak, yoktur.
İsimlerin hiçbir hal eki almamış hâlleridir. Çoğul, iyelik, yapım ve bildirme eki almış olabilir. Bu durumda da yalın hâlde sayılırlar.
Örnekler:
Oda, ev, baba, sınıf, okul, adam, düşünce, yol, çocuk, fikir, kitaplık, defter(ler), çalışkan(dır)…
Bize güzel bir oda hazırlamışlar. (Yalın haldedir. Çünkü durum eklerinden hiçbirini almamıştır.)
Bu evimiz gerçekten değerli. (Yalın haldedir. Çünkü durum eklerinden hiçbirini almamış, iyelik eki almıştır.)
Buraya sadece babalar girebilir. (Yalın haldedir. Çünkü durum eklerinden hiçbirini almamış, çoğul eki almıştır.)
En temiz sınıf, şu gördüğün sınıftır. (Yalın haldedir. Çünkü durum eklerinden hiçbirini almamış, bildirme eki almıştır.)
O okulu, sizin okulunuz olarak düşünebiliriz. (Yalın haldedir. Çünkü durum eklerinden hiçbirini almamış, iyelik eki almıştır.)
İçeriye adamlar girince korktuk. (Yalın haldedir. Çünkü durum eklerinden hiçbirini almamış, çoğul eki almıştır.)
Onunla birkaç düşünce paylaştık. (Yalın haldedir. Çünkü durum eklerinden hiçbirini almamıştır.)
Seni bu yollar bize getirecek, dedi. (Yalın haldedir. Çünkü durum eklerinden hiçbirini almamış, çoğul eki almıştır.)
İyi geceler çocuk, diye yüzümüze gülümsedi.
Bu söylediklerinden sonra fikrim değişti.
Yeni aldığın kitaplık çok hoşumuza gitti. (Yalın haldedir. Çünkü durum eklerinden hiçbirini almamış, yapım eki almıştır.)
Etrafa defterler saçılmış.
Bizim ekibimiz çok çalışkandır.
2. Belirtme (Yükleme) Hâli
“-i” ekiyle yapılır.
Eylemden etkilenen varlığı bildirir.
Adı eyleme bağlar.
-i, -ı ve –u,-ü biçimindedir.
Örnek:
Kitabı, evi. Okulu, çocuğu…
Kullanımı: Cümlede belirtili nesne görevini üstlenir.
Örnek:
Üzümünü ye, bağını sorma.
Onun da evi var.
Uyarı: adın –i durumu, 3. tekil kişi iyelik (bilgi yelpazesi.net) eki –i ile karıştırılmamalıdır.
|
|
Örnek:
Evi yandı. (iyelik) Evi gördü. (-i durumu)
İsmin, fiildeki işten, hareketten, eylemden doğrudan etkilenme ve onunla ilgili olma hâlidir.
Bu eki alan isimler cümlede belirtili nesne görevinde bulunur.
ev-i gördüm, kapı-y-ı açtım, okul-u boyadılar, gül-ü koparmayın...
Belirtme durumundaki isim, yani belirtili nesne yükleme sorulan “NEYİ, KİMİ” sorularının cevabıdır. Tabi belirtili nesne bir soru kelimesi ise bu soru sorulmaz.
Çocukları buradan kim alacak?
Babası çocuğu çağırdı.
Şimdi soruları cevaplayın.
Burada kimi bekliyorsunuz?
Uyarı: Türkçe'de iki tane –i eki vardır: iyelik eki ve belirtme hâl eki. Bunlar iyi bilinirse cümledeki belirtili nesne ile isim tamlamasındaki tamlanan birbirine karıştırılmaz. Bu, cümlenin anlamından da çıkarılabilir.
–i: iyelik eki: (onun) kalem-i
–i: belirtme hâl eki: kalem-i (kim aldı?)
Köyü güzelmiş (iyelik eki)
Köyü gezdiler (hal eki)
3. Yönelme Hâli
İsimlere getirilen “-e, -a” ekleriyle yapılır ve buna yönelme hali denir. Yönelme halinin diğer bir ismi de “e hali”dir.
Cümledeki ismin “neye, nereye, kime” doğru yöneldiğini söyler.
Adın belirttiği kavrama yöneliş, dönme söz konusudur.
Örnekler:
sınıfa, okula, kitaba, Ankara’ya, telefona, yola, saygıya, ağaca, dünyaya, düşünceye
bahçeye (bahçe-y-e) , düşünceye (düşünce-y-e) , okumaya (okuma-y-a)
Arkadaşımla kütüphaneye gittik. (kütüphaneye doğru)
Geç oldu, artık eve geçelim. (eve doğru)
İşimiz yarına bitecek inşallah. (yarına doğru)
Yaza tekrar görüşürüz.
Dişe diş dövüştüler.
İstediğin kitapları masaya koydum. (masaya doğru)
Bahçeye çıkıp biraz oynayalım mı?
Eve geldi.
Bugün okula gidecek.
Annesini görmeye gitti.
En sevdiğim sanatçı bugün İzmir’e geliyormuş.
Bugün yemek yemeye eve gidecek.
Bu iş yarına kalır.
Bahçedeki ağaçlara su verdin mi?
4. Bulunma Hâli
- Eylemin yapıldığı yeri, nesneyi ya da soyut kavramı bildirir.
- Adları fiillere bağlarlar.
Örnek:
ev-de oturma, okul-da öğren, yurt-ta kaldı, devlet-te bulunuyor...
- “-de” ekiyle yapılır. “-de, -da, -te, -ta” eklerini alırlar.
Örnek:
Adamı sokakta öldürdü.
- Bir varlığın kaldığı, bulunduğu yeri, kişiyi belirtir.
Örnek:
Kitaplar sıranın gözünde kaldı. (bulunduğu yer)
Kalemim Ahmet’te duruyor. (bulunduğu kişi)
- “-de” bulunma eki bunun dışında başka görevleri de vardır (Zaman ve sayı bildiren kelimelere eklenerek ölçü, miktar bildirir):
Yılda yirmi gün izni var.
Haftada bir geliyor.
Yüzde yetmiş başarı vardı.
- İkilemeler kurar:
Örnek:
Ayda yılda bir uğrar oldu.
Elde avuçta ne varsa bitti.
- Eklendiği kelimeyi sıfat yapar:
Örnek:
Parmak kalınlığında yaprakları var.
- Yapım eki görevi görür:
Örnek:
Gözde sanatçılarımızdandı.
Peyami Safa'nın "Sözde Kızlar"ını okudun mu?
Sözde Ermeni soykırımı...
****Kullanımı: Sözcüğü Dolaylı Tümleç (Yer Tamlayıcısı) veya Zarf Tümleci (Zarf Tamlayıcısı) yapar.
Bulunma halindeki bir isim, cümlede dolaylı tümleç, zarf tümleci veya yüklem olabilir.
Dolaylı tümleç olduğunda, yükleme sorulan “nerede, nede, kimde” sorularının cevabıdır.
Zarf Tamlayıcısı olduğunda, yükleme sorulan “ne zaman, nasıl” sorusunun cevabıdır.
Örnek:
Okullar yine eylülde açılacak. (zaman-Zarf Tamlayıcısı) (Ne Zaman)
Balıklar gemide yerini aldı. (yer- Yer Tamlayıcısı) (Nerede)
Saat onda gelirim. (bilgi yelpazesi.net) (zaman- Zarf Tamlayıcısı) (Ne Zaman)
Sizinle Ankara’da tanışmıştık. (yer- Yer Tamlayıcısı) (Nerede)
Çamaşırları elde yıkıyormuş. ( Zarf Tamlayıcısı) (Nasıl)
Eski İstanbul'da ne güzel günler yaşanmış. (Dolaylı Tümleç) (Nerede)
Okullar bu yılda (bilgi yelpazesi.net) eylülde açılacak. (zarf tüml.) (Ne Zaman)
Suyu bir yudumda içti. (zarf tüml.) (Nasıl)
Siz ayakta kaldınız. (Zarf tüml.) (Nasıl)
Çamaşırları elde yıkıyormuş. (Zarf tüml.) (Nasıl)
Saat yedide mi gelecekmiş? (zarf tümleci) (Ne Zaman)
Her şey yerli yerinde. (Yüklem)
5. Ayrılma (Uzaklaşma, Çıkma) Hâli
Sözcüğe cümlede çıkma, kaynaklanma, uzaklaşma anlamları yükleyen “-den, -dan” ekleridir.
Kullanımı: Cümlede sözcüğe Dolayla Tümleç, Belirteç Tümleci, Zarf Tümleci görevini verir. Yükleme sorulan “nereden, kimden, neden” sorularının cevabıdır.:
okul-dan çıktı, ev-den ayrıldı, yurt-tan geliyor, devlet-ten istedi…
-den ekini alan isimler bazen zarf tümleci olur:
Sıkıntıdan her tarafı sivilce doldu. (Zarf tümleci)
-den eki, bazen yapım eki olarak kullanılır:
Bu durumda ya sıfat ya da zarf görevi üstlenir. Candan dost, toptan satış, içten davranış…
-den eki bazen belirtili isim tamlamalarındaki tamlayan eki -ın, -in, -un, -ün ‘ün yerini tutabilir:
Çocukların biri ….Çocuklardan biri.
-den ekini alan kelimelerle ikilemeler yapılabilir:
Derinden derine sesler geliyor.
-den ekini alan kelimelerle üstünlük anlamı taşıyan sıfat öbekleri oluşturulabilir:
Gülden kırmızı yanak, Pamuktan beyaz eller…
Örnek:
Okuldan bugün ayrıldım. (nereden-D.T.)
Davet için hazırlıklar dünden başladı. (zaman-Z.T.)
Taze sebzeyi tarladan alacaksın. (nerden-D.T.)
Bebek gürültüden uyuyamadı. (neden-B.T.)
|
|
>>>TIKLAYIN<<<
“TÜRKÇE DERSİ İLE İLGİLİ TEST SORULARI, SORULAR”
SAYFASINI GÖRMEK İSTERSENİZ
>>>TIKLAYIN<<<
“TÜRKÇE DERSİ İLE İLGİLİ YAZILI SORULARI”
SAYFASINI GÖRMEK İSTERSENİZ
>>>TIKLAYIN<<<
| |||||