eğitim öğretim ile ilgili belgeler > konu anlatımlı dersler > Türkçe dersi ile ilgili konu anlatımlar > kelime türleri, sözcük türleri ile ilgili konu anlatımlar

CİNS İSİMLER, TÜR ADLARI, CİNS İSİMLERİN ÖZELLİKLERİ (1) (İSİMLERİN ÇEŞİTLERİ) (KELİME TÜRLERİ) (TÜRKÇE DERSİ KONU ANLATIM)

Aynı türden olan varlıkların tümünü birden gösteren adlardır. Vücut parçaları ve organ adları, akrabalık dalları, tüm hayvan ve bitki adları, tüm araç ve gereç adları tür adlarını oluşturur.

Örnek:

gövde, teyze, yılan, elma, kalem, süpürge, baş, baba, kedi, kaşık, taş, yol, ağaç, ırmak, kitap, dergi, yaprak, ev, çocuk, su, sıra, hayal, düşünce, sıla, özlem, taraf, ceza...

Cins İsimlerin / Tür Adlarının Özellikleri:

-Bir tür adı, genel anlamda kullanıldığında, o türü oluşturan varlıkların tamamını anlatır.

Örnek:

Balık suda yaşar.                       Tüm balıkları gösterir.

Kitap en yakın arkadaştır.         Tüm kitapları gösterir.

-Bir tür adı, bazen o türün yalnızca bir ya da birkaç bireyini göstermede kullanılır.

Örnek:

Kuş durmadan çırpınıyordu.    Bir tek kuşu gösterir.

Kitap, savaş yıllarını anlatıyor. Bir tek kitabı gösterir.

UYARI: Tür adları özel ad olabilir. Cümledeki kullanılışına bağlıdır, kullanıma göre özel isim olabilirler.

Örnek:

Kaya ile kayalara tırmandık.

Tür adı olan her kelime, o türden tek varlığı anlattığı gibi; biçimce çoğullanmadığı hâlde o türün tümünü ya da bir bölümünü de anlatabilir:

Örnek:

Düşünen, konuşan bir varlıktır, insan. (bütün insanlar)

Susuzluktan kurumuş çiçek. (herhangi bir çiçek)

UYARI: Tür adları özel ad olabilir. Cümledeki kullanılışına bağlı.

Örnek:

Kayalara arkadaşım Kaya ile birlikte tırmandık.

UYARI: Dünya, güneş ve ay kelimeleri terim olarak (astronomi ve coğrafya terimi) kullanılıyorsa özel isim; diğer anlamlarında (gerçek, mecaz, yan, eş, deyim vb.) kullanılıyorsa cins ismi olur:

Örnek:

Dünya Ay’la birlikte Güneş’in çevresinde döner. (Özel İsim)

Ay'ın yakından çekilmiş fotoğrafları insanlığı pek şaşırtmıştı. (Özel İsim)

Yazın Güneş ışınları Dünya'ya dik olarak gelir. (Özel İsim)

Türkiye'nin birçok yerinde insanlar Güneş tutulmasını seyretti. (Özel İsim)

Sabahtan beri dünya kadar (bilgi yelpazesi.net) yer dolaştık. (Cins İsim)

Şair sevgilisinin yüzünü aya benzetir. (ayın kendisine değil, görünüşüne) (Cins İsim)

CİNS (TÜR) ADLARI NEDİR, ÖZELLİKLERİ

Türkçede cins isimler, nesnelerin veya varlıkların isimlerini ifade eden kelimelerdir.

İşte Türkçede cins isimlere örnekler:

·         Baba

·         Kitap

·         Araba

·         Masal

·         Öğretmen

·         Park

·         Kalem

·         Ev

·         Elma

·         Kardeş

·         Anne

·         Defter

·         Çiçek

·         Şarkı

·         Hemşire

·         Bahçe

·         Çanta

·         Masa

·         Portakal

·         Kız kardeş

Cins isimler, Türkçedeki dil kurallarına göre cümlenin öznesi, nesnesi veya dolaylı tümleci olarak kullanılabilir. Örneğin:

"Öğretmen, defterleri masaya koydu." Burada "öğretmen" özne, "defter" nesne, “masaya” dolaylı tümleçtir.

"Ayşe, parkta güzel bir çiçek gördü." Burada “parkta” dolaylı tümleç, “çiçek” de nesne durumundadır.

Türkçede özel isimler ce cins isimler arasında bazı belirgin farklar bulunmaktadır:

·         Cins İsimler (Ortak Adlar): Cins isimler; genellikle varlıkları veya kavramları ortak bir kategori altında toplamak için kullanılan isimlerdir. "Erkek", "kadın", "hayvan", "bitki", "şehir", "araba" gibi genel kavramları ifade ederler. Cins isimler genellikle büyük harfle başlamazlar fakat özel isimler büyük harfle yazılırlar.

Örnekler:

·         Bir kedi geçti. (Cins isim kullanımı: "kedi" bir hayvanı temsil eder.)

·         Bu çiçek güzel. (Cins isim kullanımı: "çiçek" bitki türünü ifade eder.)

·         Özel İsimler: Özel isimler; belirli kişilerin, yerlerin, kurumların veya nesnelerin isimleri olarak kullanılan ve tekil bir kimliği temsil eden isimlerdir. Kişilerin adları, şehir ve ülke isimleri, markalar, tarihler ve mitolojik karakterler gibi örnekler özel isimlere örnek olarak verilebilir. Özel isimler her zaman büyük harfle başlar ve belirli bir kişiyi, yeri veya nesneyi özgün bir şekilde tanımlarlar.

Örnekler:

·         Ayşe geldi. (Özel isim kullanımı: "Ayşe", belirli bir kişiyi temsil eder.)

·         İstanbul'a gitmek istiyorum. (Özel isim kullanımı: "İstanbul", belirli bir yerin adıdır.)

Başlıca Cins İsimleri Şunlardır:

1. Vücudun bölümleri ve organ isimleri:

baş, kol, el, ayak...

2. Akrabalık isimleri:

ana, baba, kardeş, dayı, hala, teyze...

3. Araç, eşya isimleri:

kaşık, makas, bardak, iplik, iğne...

4. Hayvan ve bitki isimleri:

kedi, kartal, fındık, ceviz, kiraz...

5. Kavramlar:

düşünce, hedef, zekâ, temenni...

6. İş, meslek; meslek sahibi simleri:

öğretmenlik, öğretmen, avukat, işçi, memur, profesyonel, futbolcu...

7. Giyecek isimleri:

ceket, ayakkabı, gömlek, eldiven...

8. Yiyecek isimleri

elma, yemek, ekmek, biber...

9. İçecek isimleri:

su, meşrubat, gazoz...

10. Sayı isimleri:

on, beş yüz, bir...

11. Renk isimleri:

sarı, kıpkırmızı, mor...

12. Nitelik isimleri:

büyük, kocaman, dairesel...

13. Zaman isimleri:

ay, saat, dakika, yıl...

14. Soru. Kelimeleri:

ne, kim, hangi...

Bazı cins isimlerin özel isim olarak kullanıldığı görülür:

tırmık: bir ziraat aleti.

Tırmık: bir kedinin özel adı

ozan: şair

Ozan: erkek ismi

hürriyet: bağımsızlık

Hürriyet: gazete adı

İSİM ÇEŞİTLERİ, AD ÇEŞİTLERİ, ÖZELLİKLERİ (ÖZET ANLATIM)

Canlı, cansız bütün varlıkları ve kavramları karşılayan, onları ifade etmemizi sağlayan kelimelerdir.

Kavramları, varlıkları tanıyabilmemiz, tanıtabilmemiz ve onları birbirlerinden ayırabilmemiz için isimlere ihtiyacımız vardır.

A. NİTELİKLERİNE, OLUŞLARINA GÖRE İSİMLER

1. Somut İsimler

Altta resimdeki beş duyu organımızdan herhangi bir tanesiyle (birden fazla da olabilir, önemli olan en az bir duyu organı ile) algılayabildiğimiz, yani elle tutup gözle görebildiğimiz, koklayıp tadabildiğimiz ve duyabildiğimiz varlıkları karşılayan isimler “somut” isimlerdir.

Örnek:

sıcak, kuru dokunmayla,

ağaç, mavi, televizyon görmeyle;

ses, patırtı işitmeyle;

koku, parfüm koklamayla;

tatlı, ekşi tatmayla algılanabilir.

Somut İsimlere Örnekler:

Duman, toprak, rüzgar, hava, göl, ışık, ev, kalem, sarı, soğuk, yağmur, gürültü, karanlık, çiçek, acı, armut, taş, sinir (organ) vs.

2. Soyut İsimler

Beş duyu organından biriyle algılayamadığımız, var olduklarını hislerimizle ve düşünce yoluyla bildiğimiz kavramları karşılayan isimlere “soyut” isim denir.

Soyut kavramlar ancak hisler ve duygularımızla algılanabilir.

Örnek:

Aşk, sevgi, özlem, kaygı, öfke, adalet, mutluluk,  insanlık,  sinirli, bilgi, günah, kötülük, keder, sevinç, rüya,  acımak, umut, anlayış, saygı, cesaret vs. bu kelimelerin hiç biri duyu organıyla tespit edilebilecek nesneler değildirler.

Soyutlaştırma / Somutlaştırma

Soyut ve somut isimlerde asıl dikkat edilmesi gereken şey; bu sözcüklerin cümle içinde kazandıkları anlamlarıdır.

Tek başına somut anlamda olan bir sözcük cümle içinde soyut anlamıyla kullanılabilir; ya da tam tersi soyut olan bir sözcük cümle içinde somut anlamda kullanılabilir.

Yani somut olan varlığı “soyutlaştırma” ya da soyut olan kavramı “somutlaştırma” yapılabilir.

Soyutlamaya Örnek:

Seni bütün gün soğukta beklediğim için hasta oldum.  (Somut isim)

(“Soğuk” sözcüğü tek başına somut anlamlıdır. Soğuk olan havayı dokunma duyusuyla algılayabildiğimiz için bu cümlede somut anlamıyla kullanışmıştır.)

Bu soğuklukla kimseyle yakınlık kuramayacağını ona söylemiştim. (Soyutlaştırılmış isim)

(Bu cümlede soğuk olan hava, su ya da her hangi bir nesnenin soğukluğu değil, insanın diğer insanlara yakınlık kurmamasını ifade eden bir tavrıdır. Yani sözcük somutken soyut yapılmış “soyutlaştırılmıştır”.

Yufka kalbi ile yapılanlara daha fazla dayanamadı. (Bu cümlede yufka sözcüğü olaylardan çok çabuk etkilenme anlamında kullanılmıştır. Yani yufka somutken cümle içinde soyut anlam kazandırılmıştır.)

Gitarı çok daha kolay öğrenebilmenin bir yolu olmalı. (Yol kelimesi somut anlamlı sözcükken bu cümlede “yöntem” anlamında kullanıldığından soyutlaşmıştır)

Somutlamaya Örnek:

Sadece biraz mutluluk için çoğu şeye razı olabilirdi. (Soyut isim)

(Mutluluk, duyu organlarımızla algılayamadığım soyut bir kavramdır. Bu cümlede soyut anlamıyla kullanılmıştır.)

Valizine katladığı bir kaç parça mutluluk ile düştü memleket yoluna. (Somutlaştırılmış isim) (Bu cümlede soyut olan “mutluluk” kelimesi valize katlanıp konulmuş elbiseye benzetilerek somutlaştırılmıştır.)

Ben güzele güzel demem güzel benim olmayınca. (Somutlaştırma = İnsan kastedilerek somutlaştırma yapılmıştır)

Kanadı kırık bir aşk ile sevda dağlarına tırmanabilir misin? (Somutlaştırma = Aşk, kuşa benzetilerek somutlaştırma yapılmıştır.)

Gözünün önündeki film karesi hayatı boyunca aklından çıkmayacaktır. (Somutlaştırma =  Hayatın belirli bir anı dönemi, üzerine kayıt yapılan bir nesneye benzetilerek somutlaştırma yapılmıştır.)

Bunu yapmaya yürek ister, bu her babayiğidin harcı değil. (Somutlaştırma = Somut olan yürek kelimesi, cümlede soyut olan “cesaret” anlamında kullanıldığından somutlaştırma yapılmıştır. Türkçemizde çok önemli bir yeri olan deyimlerimizin hemen hepsi bu somutlaştırma yolu ile meydana getirilmiştir.

B. VERİLİŞLERİNE GÖRE İSİMLER

1. Özel İsimler

Tek olan, diğer varlıklar içinde  tam bir benzeri bulunmayan varlıklara verilen isimler “özel” isimlerdir.

Aslında bir türün içinde olup  sonradan isim verilen ve verileni özelleştiren takılmış isimlerdir de denilebilir.

Özel isimler genel olarak nelere verilir aşağıda bunu inceleyelim:

a. İnsan isim ve soy isimleri:

Büşra, Harun, İlknur, Ramazan, Yeter, Özlem, Bahri, Mustafa, Nazım Hikmet, Yavuz Bülent Bakiler

b. Kurum, kuruluş, dernek, üniversite isimleri:

Mimar Sinan Lisesi, Kıbrıs Türk Kültür Derneği, Türk Tarih Kurumu, Kırıkkale Üniversitesi, Kırşehir Valiliği, Yenimahalle İlçe Milli Eğitim Müdürlüğü

c. Millet, ümmet, din, mezhep isimleri:

Türk, Azeri, Almanlar, Çeçen, Ruslar

Müslüman, Hristiyan, Yahudi, Musevi…

İslamiyet, Hristiyanlık, Yahudilik, Musevilik…

Hanefi,  Şafii, Alevi…

d. Dil isimleri:

Türkçe, İngilizce, Fransızca, Özbekçe, Tibetçe…

e. Kıta isimleri:

Afrika, Asya, Amerika, Antarktika, Okyanusya, Avustralya, Avrupa

f. Ülke ve bölge isimleri:

Türkiye, Lübnan, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti, Afganistan…

Güney Amerika, Doğu Trakya, Güney Yemen, Batı Avrupa, İç Anadolu Bölgesi, Ege Bölgesi, Karadeniz Bölgesi…

g. İl, ilçe,  mahalle, bulvar, cadde, sokak isimleri:

Kırşehir, Tokat,  Amasra,  Boztepe, Yenimahalle,  Keçiören, Atatürk Bulvarı, İvedik Caddesi, Nigar Sokak…

h. Deniz, okyanus, göl, akarsu, boğaz ve geçit isimleri:

Karadeniz, Akdeniz, Marmara Denizi, Hint Okyanuss, Atlas Okyanusu, Tuz Gölü, Hazar Denizi, Abant Gölü, Kızılırmak, Yeşilırmak, Çanakkale Boğazı, Zigana Geçidi, Süveyş Kanalı…

ı. Dağ, tepe, ova, yayla isimleri:

Uludağ, Mescit Dağı, Erciyes dağı, Everest Tepesi, Harran ovası, Konya Ovası…

i. Yıldız ve gezegen ve adları:

Uranüs, Mars, Jüpiter, Venüs, Büyükayı…

j. Kitap, gazete, dergi, eser isimleri:

Milliyet (gazetesi), Sabah (gazetesi); Nokta (dergisi), Aksiyon (dergisi); Türk Dili (dergisi); Çalıkuşu, Araba Sevdası…

k. Hayvanlara ve varlıklara takılan özel isimler:

Karabaş, Pamuk, Maviş, Tekir, Boncuk, Oyuncağım Tomtom…

2. Cins İsimler

Aynı cinsten birçok varlığın ortak olan ismine “cins” isim denir.

Bu isimlerin varlıkları tek nesne ile sınırlı değildir.

Cins isimlerde kelime ile nesne arasında herkes tarafından bilinen gerçek bir bağlantı vardır. Örneğin “göz” denildiğinde (bilgi yelpazesi.net) bir organ ismi olduğu herkesçe bilinir.

“şehir” kelimesi dünyada olan bütün şehirlerin cins ismiyken, memleketinizi ifade ederken söylediğiniz “Kırşehir, İstanbul”  vs kelimeleri özel isimdir.

Cins isimleri örnekleriyle sıralarsak:

a. Organ/uzuv isimleri:

bel, kol, beyin, kalp, göz…

b. Akrabalık isimleri:

anne, baba, kardeş, amca, babaanne, enişte, dayı…

c. Araç/eşya/enstrüman isimleri:

kanepe, kulaklık, çatal, tablo, gitar, saz…

d. Hayvan/bitki/çiçek  isimleri:

köpek, şahin, aslan,  fındık, vişne, biber, papatya, karanfil…

e. Kavramlar:

hüzün, kaygı, akıl, ümit…

f.Meslek/meslek sahibi isimleri:

öğretmenlik, öğretmen, mühendislik, mühendis,  memur, futbolcu, spiker…

g. Giyecek isimleri:

gömlek, palto, ceket, etek, şapka, eldiven, smokin…

h. Yiyecek/İçecek  isimleri

barbunya, mıhlama, menemen, ekmek, lahmacun, meşrubat, su, gazoz …

ı. Sayı isimleri:

üç,  iki yüz, altı, yedi bin…

i. Renk isimleri:

mavi, yeşil, turuncu, kırmızı…

j. Zaman isimleri:

salise, saniye, dakika, saat, gün, ay, yıl, yüz yıl, asır…

k. Soru Kelimeleri:

neden, niçin, kim, nereden, hangi, kaç, kaçıncı…

C. SAYILARINA GÖRE İSİMLER

1. Tekil İsimler

Sayısal anlamda tek olan, çoğul takısı (-ler, -lar) almamış adlardır.

Örnekler:

gazete, balık, roman….

2. Çoğul İsimler

Sayısal anlamda birden fazla olan, çoğul takısı (-ler, -lar) almış adlardır. Çoğul anlamı bu ekler ile sağlanır.

Örnekler:

gazeteler, balıklar, romanlar…

Not: Çoğul eki (-lar, -ler), adlara çoğul anlamı dışında anlamlar da katar:

Örnekler:

Eliflere yarın gideceğiz. (aile)

Bu savaşı Osmanlılar kazandı. (soy)

Ülkemiz Almanlar ile işbirliği yaptı. (millet)

Daha çok Neşet Ertaşlar, Hacı Taşanlar yetiştirmeliyiz. (gibi olanlar)

Rusyalarda az gezmedik. (abartma)

Ahmet Beyler henüz işe gelmedi mi? (saygı)

Sabahları kahvaltı yapmadan çıkmam. (genellikle)

3. Topluluk İsimleri

Biçimce tekil, anlamca çoğul isimlerdir.

Yani “-ler, -lar” çoğul eki almadığı halde anlam olarak birden fazla varlığı ifade eden isimler ” topluluk” isimleridir.

Topluluk isimleri bir nevi parçaların birleşmesinden oluşan “bütün”ü ifade eder.

Örnekler:

ordu, sürü, çete, alay, bölük, takım, ekip, demet, düzine, ulus, meclis, cemaat….

Asker        = Tekil İsim     Askerler = Çoğul İsim         Ordu = Topluluk İsmi

Ağaç          =  Tekil İsim   Ağaçlar  =  Çoğul İsim        Orman= Topluluk İsmi

Vekil          = Tekil İsim    Vekiller =  Çoğul İsim           Meclis  = Topluluk İsmi

Futbolcu  = Tekil İsim     Futbolcular  = Çoğul İsim    Takım= Topluluk İsmi

Not: Topluluk isimleri de çokluk eki alabilir. Aynı topluluktan birden fazla olduğu ifade edilmiş olur.

Örnekler:

Ordular, ormanlar, takımlar…

Not: Bazı isimler cümle içinde bazen tekil bazen de topluluk anlamıyla kullanılabilir:

Örnekler:

Sınıfı boyamak için herkes seferber olmuştu. (Tekil isim)

Bizim sınıf bu hafta bütün öğretmenlerinden takdir topladı. (Topluluk ismi)