eğitim öğretim ile ilgili belgeler > konu anlatımlı dersler > Türkçe dersi ile ilgili konu anlatımlar > ses bilgisi ile ilgili konu anlatımlar

ÜNSÜZ DÜŞMESİ, SESSİZ DÜŞMESİ, ÖZELLİKLERİ (TÜRKÇE DERSİ KONU ANLATIM)

 

Bazı sözcükler, çeşitli etkilerle birleşirken sözcüğün sonundaki ünsüz harf düşebilir. Bu olaya ünsüz düşmesi adı verilir.

 

K  ünsüzü ile biten bazı kelimelere –cik, -cek   küçültme ve sevgi ekleri getirildiğinde kelimenin sonundaki –k sesinin düştüğü görülür. Buna ünsüz düşmesi denir.

 

Sonu ‘k’ ile biten kelime+küçültme eki ‘-cik,cık’ =ünsüz düşmesi

 

Örnekler:

 

Yumuşak- cık >yumuşacık

 

sıcak - cık   >     sıcacık

 

Minik - cik > minicik

 

Ufak - cık  > ufacık

 

Bebek -çik     > bebecik

 

Büyük - cek    >  büyücek

 

Yaprak  -çık    >  yapracık

 

Küçük-cük > küçücük

 

Büyük-cük > büyücük

 

 

Uyarı: Bazen –l, -msa  ekleri de ünsüz düşmesine neden olur. Her ne kadar yukarıdaki tanıma uymasa da.

 

Örnekler:

 

Yüksek - l >  yüksel

 

Küçük - l  >  küçül

 

Ufak-l > ufalmak

 

Küçük-mse > küçümsemek.

 

 

Uyarı: Bazı bileşik sözcüklerin oluşumunda bir hece veya ses düşmesi meydana gelir.

 

Örnekler:

 

Rast gelmek > rasgelmek

 

ast teğmen > asteğmen

 

 

Ünsüz Türemesi Şu Şekillerde Yapılır:

 

1. Arapçadan dilimize giren ve özgün biçimlerinde sonunda ikiz ünsüz bulunan kelimeler Türkçede tek ünsüzle kullanılır. Bu kelimeler ünlüyle başlayan ek veya yardımcı fiille kullanıldıklarında sondaki ünsüz ikizleşir, türer:

 

Örnekler:

 

hak (hakkı), his (hissi), ret (reddi), şer (şerri), tıp (tıbbı), zam (zammı), zan (zannı); af (affetmek), his (hissetmek) vb.

 

 

2. Bazı tek heceli kelimeler ünlü ile başlayan bir ek aldıklarında veya “etmek, eylemek, olmak” yardımcı fiilleriyle birleştiklerinde asıl kelimenin sonundaki ünsüz ikizleşir. Buna ünsüz türemesi denir. Ünsüz türemesi hece sayısını değiştirmez.

 

Örnekler:

 

Af + etmek > affetmek

 

Ret + etmek > reddetmek

 

His + etmek > hissetmek

 

 

3. Türkçe kelimelerde, kökte aynı ünsüz yan yana bulunmaz. Ama af, his, zan, ret, hal, şık, gibi Arapça asılları çift ünsüz barındıran (afv, redd, hiss, zann, hall, şıkk) ve Türkçede tek ünsüzle kullanılan kelimelere ünlüyle başlayan ek veya yardımcı fiil getirildiğinde asıllarındaki ikinci sessiz ortaya çıkar.

 

Örnekler:

 

hiss>his>hissetmek, hissi

 

zann>zan>zannetmek ,zannı

 

redd>ret>reddetmek, reddi

 

şıkk>şık>şıkkı,

 

zemm>zem>zemmetmek,

 

hall>hal>halli, halletmek…

 

afv>af>affetmek, affı

 

 

4. “Türkçede iki ünlü yan yana bulunmaz” kuralına uymayan bazı Arapça kelimelerde:

 

Örnekler:

 

fiat>fiyat, faide>fayda, zaif>zayıf,

 

repertuar>repertuvar, lâboratuar>lâboratuvar,

 

konservatuar>konservatuvar, tual>tuval, tualet>tuvalet…

 

 

5. Bu kelimelere benzeyip de ünsüz türemesi görülmeyen kelimeler:

 

Örnekler:

 

dua, duayen, fail, faiz, fuar, fuaye, kuaför, lâik, puan, suare…

 

 

ÜNLÜ DÜŞMESİ, ÜNSÜZ DÜŞMESİ:

 

İki heceli olan kimi sözcükler ünlüyle başlayan bir ek aldıklarında ikinci hecelerinde bulunan ünlüyü düşürürler. Buna hece düşmesi de denir.

 

Sözcüğün aslında bulunan bir ünlünün düşmesidir. İki heceli olup birinci hecesinde geniş (a, e, o, ö), ikinci hecesinde dar ünlü (ı, i, u, ü) bulunduran bazı Türkçe ve yabancı kelimelere ünlü ile başlayan veya tek ünlüden oluşan bir ek getirildiğinde kelimenin vurgusuz hâle gelen ikinci hecesindeki dar ünlü düşer.

 

Ünlü düşmesinin en yaygın kullanımı ise “Hece düşmesi” adıyla anılan kuraldır. Buna göre, sözcüğün son hecesinde bulunan dar ünlüler, ünlüyle başlayan bir ek sözcüğe eklendiğinde düşer. Bu özellik bazı organ isimlerinde, Arapçadan dilimize geçen bazı sözcüklerde, bazı Türkçe fiillerde görülür.

 

Örnekler:

 

Omuz - um  > omzum

 

oğul -  u    >  oğlu

 

Kahır -  ol  >   kahrol

 

seyir - et   >  seyret

 

sarı-ar > sarar

 

Ayır - ıntı >   ayrıntı

 

sıyır - ık   >   sıyrık

 

Yalın - ız   >  yalnız

 

yanıl - ış    > yanlış

 

ileri-lemek>ilerlemek

 

Koku-lamak>koklamak

 

Uyu-ku>uyku

 

Burun-u>burnu vb.

 

sabır – ı > sabrı

 

akıl – ı > aklı

 

burun – u > burnu

 

gönül – üm > gönlüm

 

kahve – altı > kahvaltı

 

koyun(bağır, döş)>koynuna,

 

alın-ı>alnı,

 

oğul-u>oğlu,

 

gönül-ü>gönlüm,

 

beniz-i>benzi,

 

ömür-ü>ömrüm,

 

cürüm-ü>cürmü,

 

hüküm-ü>hükmü,

 

fikir-i>fikri,

 

kavuş-ak>kavşak,

 

uyu-ku>uyku,

 

devir-il>devril-…

 

 

-Bazı durumlarda geniş ünlüler de düşebilir:

 

Örnekler:

 

nerede>nerde, burada>burda, şurada>şurda…

 

-Bazı Arapça kelimelere (isim) yardımcı fiil getirildiğinde de hece düşmesi görülür:

 

Örnekler:

 

kayıp>kaybolmak, emir>emretmek, keşif>keşfetmek, sabır>sabretmek…

 

- Gönülden gönüle, ağıza, buruna, babadan oğula örneklerindeki gibi ekte geniş ünlü varsa hece (bilgi yelpazesi. net) düşmesi olmayabilir.

 

Örnekler:

 

Oyunu, koyunu vb. hece düşmesi olmayan kelimelerdir.

 

-Özel isimlerde hâliyle hece düşmesi olmaz:

 

Örnekler:

 

Gönül’e, Ömür’ü…

 

SES OLAYLARI, SES BİLGİSİ (ÖZET ANLATIM)

 

Ciğerlerden gelen havanın ses yolunda titreşiminin kulağın duyabildiği derecesine ses denir.

 

Ses, dilin en küçük birimidir. Konuşmamıza yarayan sesler, birer şekille gösterilir. Bu şekillere harf denir.

 

Türkçede sesler, ses yolundaki biçimlenişlerine göre ikiye ayrılır:

 

1. Ünlüler (Sesliler)

 

2. Ünsüzler (Sessizler)

 

 

ÜNLÜLERİN ÖZELLİKLERİ VE ÜNLÜLERDE UYUM

 

Ünlüler, ses yolunda bir engele uğramadan çıkan seslerdir. Bunlar tek başına okunur ve heceleri oluşturur. Türkçede 8 tane ünlü harf vardır: a, e, ı, i, o, ö, u, ü

 

Ünlüler, söyleniş özelliğine, dilin ve ses yolunun aldığı biçimlere göre değişik özellikler gösterir. Şimdi bu özellikleri aşağıdaki tabloda inceleyelim.

 

 

 

ÜNLÜ UYUMLARI

 

Türkçede 2 çeşit ünlü uyumu vardır:

 

1. BÜYÜK ÜNLÜ UYUMU

 

Bu konuyu bilebilmemiz için öncelikler Ünlü Harflerden KALIN olan ünlüleri ve İNCE olan ünlüleri bilmemiz gerekir.

Kalın Ünlüler: a, ı, o, u ünlü harfleridir.

İnce Ünlüler:   e, i, ö, ü ünlü harfleridir.

 

Şimdi gelelim bu uyumun ne olduğuna. Bu uyumda kelimenin ünlü (sesli) harflerinin ya hepsi KALIN ÜNLÜ ya da hepsi İNCE ÜNLÜ olacak.

 

Bir de bu kural için kelimenin sadece ÜNLÜ HARFLERİNE bakılır.

 

Aşağıdaki örnekleri inceleyelim.

Ünlü harflerin altlarındaki "k" harfi kalın ünlü, "i" harfi ince ünlü demektir.

 

 

 

 

Örnekler:

Ağaçlık=> ünlü harflerinin hepsi kalındır. Öyleyse Büyük Ünlü Uyumuna UYAR.

Çiçekçi=> ünlü harflerinin hepsi incedir. Öyleyse Büyük Ünlü Uyumuna UYAR.

Domates=> ünlü harflerin hepsi ince veya kalın DEĞİL. Öyleyse Büyük Ünlü Uyumuna UYMAZ.

Vücut=> ünlü harflerin hepsi ince veya kalın DEĞİL. Öyleyse Büyük Ünlü Uyumuna UYMAZ.

İnsan=> ünlü harflerin hepsi ince veya kalın DEĞİL. Öyleyse Büyük Ünlü Uyumuna UYMAZ.

Sürahi=> ünlü harflerin hepsi ince veya kalın DEĞİL. Öyleyse Büyük Ünlü Uyumuna UYMAZ.

 

Büyük Ünlü Uyumuyla İlgili Kurallar:

 

Öncelikle iki altın kuralımız var, bunları unutmayın:

 

1. ALTIN KURAL: Tek heceli kelimelerde (al, sat, gel, git, uç…) bu kurala bakılmaz. Büyük Ünlü Uyumu bu kelimelerde aranmaz. Çünkü sadece bir tane ünlü harf vardır.

 

2. ALTIN KURAL:Birleşik kelimelerde (Çanakkale, kuşburnu, ağaçkakan…) bu kurala bakılmaz. Büyük Ünlü Uyumu bu kelimelerde aranmaz. Çünkü birden çok kelime vardır.

 

Uyarı: “Uymadığı halde Türkçe olanlar” konusu kafanızı karıştırmasın. Kelimenin yabancı olup olmaması bizi ilgilendirmez. Bizim bilmemiz gereken kelimenin tüm ünlü harfleri kalın mı yoksa kelimenin tüm ünlü harfleri ince mi ona bakmaktır.

 

Örnekler:

Background => uyar

Where => uyar

Konkordans => uyar

Kalorifer => uymaz

 

Diğer Kurallar:

-Büyük ünlü uyumuna uymayan çok az Türkçe sözcük vardır.

Örnek: ana (anne),  alma (elma), kangı (hangi), karındaş (kardeş)

 

-Büyük ünlü uyumuna aykırı sözcükler genellikle yabancı kökenlidir.

Örnek: Silah, gazete, mevcut, insan

 

2. KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMU

 

Ünlülerin düzlük – yuvarlaklık, darlık – genişlik bakımından uygunluğudur. Bu kurala göre;

 

Türkçede düz ünlülerden (a, e, ı, i) sonra düz ünlüler (a, e, ı, i) gelir.

 

Yuvarlak ünlülerden (o, ö, u, ü) sonra ya düz-geniş ünlüler (a, e) ya da dar-yuvarlak ünlüler (u, ü) gelir.

 

Küçük ünlü uyumu aranırken heceler bir önceki heceye göre değerlendirilir.

 

do – ğal – lık

 

“doğallık” sözcüğünde, “yuvarlak”tan sonra “düz-geniş”, “düz-geniş”ten sonra “düz-dar” ünlü gelmiştir ve bu sözcük küçük ünlü uyumuna uyar.

 

ba – rış (düz, düz)

ke – sin – lik (düz, düz, düz)

ku – lak (yuvarlak, düz-geniş)

göz – lem (yuvarlak, düz-geniş)

zor – luk (yuvarlak, dar-yuvarlak)

 

Uyarı: Küçük ünlü uyumuna uymayan sözcükler, genellikle Türkçe değildir.

 

teknoloji, şoför, salon, horoz, patron

 

Türkçe olduğu halde küçük ünlü uyumuna uy-mayan sözcükler de vardır.

 

tavuk, çamur, armut, avuç, yağmur

 

3. ÜNLÜ DÜŞMESİ

 

İkinci hecesinde dar ünlü bulunan bazı sözcükler, ünlüyle başlayan bir ek aldığında ikinci hecesindeki dar ünlüsünü düşürür.

 

Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin “ünlü düşmesinden sonraki yazımları karşılarında verilmiştir.

 

kar(ı)n – ı                     karnı

boy(u)n – um               boynum

keş(i)f – i                      keşfi

bur(u)n – u                  burnu

şeh(i)r – e                    şehre

as(ı)l -ı                         aslı

buy(u)r – un                buyrun

zih(i)n – im                  zihnim

gön(ü)l – üm               gönlüm

 

Uyarı: İkilemelerde ses düşmesi olayı olmaz.

 

burun buruna, omuz omuza, göğüs göğüse şehirden şehire, gönülden gönüle

 

İkinci hecesinde dar ünlü bulunan her sözcükte ve özel adlarda düşme olmaz.

 

seçim – e, yapıt – ın, biçim -i, durum – a

 

Emir’in arkadaşları ziyarete gelmiş.

 

Kitabını Ufuk’a verdim.

 

Bazı sözcükler türerken ünlü kaybına uğrar.

 

ay(ı)r -ı                        ayrı

sıy(ı)r – ıl – mak           sıyrılmak

çev(i)r – il – mek          çevrilmek

kav(u)r – ul – mak        kavrulmak

iler(i) – le – mek           ilerlemek

kok(u) – la – mak         koklamak

oy(u)n – a – mak          oynamak

uy(u) – ku                    uyku

 

İkinci hecesinde dar ünlü bulunan bazı sözcüklerle “olmak” ve “etmek” yardımcı eylemiyle bileşik eylem  (bilgi yelpazesi.net) oluşturulurken dar ünlü düşer.

 

sab(ı)r + etmek           sabretmek

kay(ı)t + olmak           kaydolmak

keş(i)f + etmek            keşfetmek

 

Bazı sözcüklerin birleşmesi sırasında ünlülerin düştüğü görülür.

 

kay(ı)n + ana              kaynana

cuma + (e)rtesi           cumartesi

kahv(e) + altı              kahvaltı

n(e) + için                   niçin

sütl(ü) + aş                 sütlaç

 

 

4. ÜNLÜ TÜREMESİ:

 

“-cık, -cik” eki alan bazı sözcüklerde ek ile sözcüğün arasında “a, e, ı, i” ünlülerinin türediği görülür.

 

Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin “ünlü türemesi”nden sonraki yazımları karşılarında verilmiştir.

 

az – cık az(ı)cık

bir – cik bir(i)cik

genç – cik genc(e)cik

dar – cık dar(a)cık

 

 

 

ÜNSÜZLERİN ÖZELLİKLERİ VE ÜNSÜZLERDE UYUM

 

Ünsüzler, ses yolunda boğumlanarak çıkan seslerdir. Bunlar ünlülerle birleşmedikçe okunamaz. Türkçede 21 tane ünsüz harf vardır: b, c, ç, d, f, g, ğ, h, j, k, I, m, n, p, r, s, ş, t, v, y, z

 

Şimdi ünsüzlerin özelliklerini aşağıdaki tabloda inceleyelim.

 

 

 

Uyarı: Türkçe bir sözcük “b, c, d, g” ünsüzleriyle bitmez. Yabancı dilden alınan sözcükler bu kurala uydurularak dilimizdeki yerini almıştır.

 

Yabancı dildeki durumu        Türkçedeki kullanımı

serab                                       serap

muhtaç                                   muhtaç

derd                                         dert

aheng                                      ahenk

 

Uyarı: Türkçe sözcüklerin “b, c, d, g” ünsüzleriyle bitmemesi kuralı, karışıklığa yol açmaması için bazı sözcüklerde uygulanmamıştır.

 

saç (baş derisini kaplayan kıllar)

sac (yassı demir çelik ürünü)

haç (Hıristiyanlığın sembolü)

hac (İslam’ın şartlarından biri)

Ses Olayları

 

 

SERTLEŞME, ÜNSÜZ BENZEŞMESİ (SERTLEŞMESİ, UYUMU)

 

Sert ünsüzlerden biriyle (f, s, t, k, ç, ş, h, p) biten bir sözcükten sonra yumuşak ünsüzle “c, d, g” başlayan bir ek gelirse ekin başındaki yumuşak ünsüzler “ç, t, k” şeklinde değişerek sertleşir.

 

Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin “ünsüz benzeşmesinden sonraki yazımları karşılarında verilmiştir.

 

balık-cı            balıkçı

kitap-cı            kitapçı

sert-ce             sertçe

sınıf-da            sınıfta

uçak-dan         uçaktan

yürümüş-dü     yürümüştü

beklet-di          bekletti

1975’de           1975’te

seç-gin            seçkin

konuş-gan       konuşkan

 

 

YUMUŞAMA, ÜNSÜZ YUMUŞAMASI (DEĞİŞİMİ)

 

Sert ünsüzlerden “pçtk” ile biten bir sözcükten sonra sesli harfle başlayan bir ek gelirse “p,b'ye - ç,c'ye - k,g veya ğ'ye - t,d 'ye dönüşerek yumuşama gerçekleşmiş olur. Buna YUMUŞAMA denir.

Örnekler:

Balık              balığın

Renk             rengi

Kitap              kitaba

Ağaç              ağacı

Kağıt              kağıdı

 

Bizim çocuk gerçekten başarılı.

Bizim çocuğun zekasına diyecek yok

 

Bu dolaptan üç kitap aldım.

Bu dolabın kapağı kırılmış.

 

Dört tane ekmek aldı.

Dört tane ekmeği ne yapacaksın?

 

Arabamız beyaz renkliydi.

Arabamızın rengi beyazdı.

 

Kelebekler çok hoşuma gidiyor.

Kelebeğin kanadı kırılmış.

 

Tam da istediğim gibi denk geldi.

Bizim dengimiz değilsin.

 

senet          senedin

tüfek            tüfeği

almak          almağa

borç             borcum

kalp             kalbi

kurt              kurdun

kepenk        kepengin

gelecekler   geleceğiz

ilaçım           ilacım

kanatı           kanadı

gözlüküm     gözlüğüm

ahenki          ahengi

cep-i>cebi

çok-u>çoğu

taç-ı>tacı

kap-ı>kabı

yurt-u>yurdu örnekler bu şekilde uzatılabilir.

 

YUMUŞAMAYA AYKIRILIK:

 

Gelelim yumuşamaya aykırılık, ünsüz yumuşamasına aykırılık, ünsüz yumuşamasına uymayan kelimeler konusuna:

Aşağıdaki 4 durumda yumuşama gerçekleşmez. O zaman yumuşaması gerekirken yumuşayamayan “pçtk” sert sessiz harfleri görürsek buna YUMUŞAMAYA AYKIRILIK denir.

 

1. Özel adlara gelen eklerin yazılışlarında yumuşama olmaz:

Özel adlar adı üstünde özel oldukları için harflerinde değişiklik yapılmaz ve aynen yazılır. Fakat okurken yumuşama yaptırılarak okunur.

Örnekler:

Ahmet-i > Ahmet’i (Ahmed’i şeklinde yumuşatarak yazılması gerekirmer Ahmet’i şeklinde yumuşama yapılmadan yazılmış. Ahmet’i şeklinde yazılır fakat Ahmed’i şeklinde okunur.)

Gemlik-e > Gemlik’e

Karabük’ün > Karabük’ün

Serap’ın>Serap’ın

Erdinç’e>Erdinç’e

 

2.Yabancı kökenli kelimelerda yumuşama olmaz:

Türkçeye girmiş bazı yabancı kelimelerde kurala göre yumuşama yapılması gerekirken yumuşama yapılmaz. Bu kelimeleri söylerken kulağımız alışık olduğu için ayırt edebiliriz.

Örnekler:

millet-e > millete (Bu kelimeyi “millede” şeklinde yazıp okursak kulağımıza yabancı gelir.)

tazyik-e > tazyike

hukuk-u > hukuku

sürat-i > sürati

kaset-i > kaseti

ahlakım

merakımı

anketin

sanatı

devletin

sürati

hakikatin

 

3.Tek heceli sözcüklerde genelde yumuşama olmaz:

Tek heceli kelimeler çoğunda anlam değiştiği için veya saçma bir kelime ortaya çıktığı için yumuşama(bilgi yelpazesi.com)  yapılmaz.

p-e, suç-u, et-e, ak-ı, at-a, ok-u, aç-ı, tok-a, alt-ında, birik-en, acık-an, lig-in, org-um...

Örnekler:

at-a > ata (“ada” diyemeyiz. Çünkü anlam değişiyor.)

ok-u > oku

ip-e > ipe (“ibe” diyemeyiz. Çünkü saçma bir kelime ortaya çıkıyor.)

suç-u > suçu

iç-e > içe

 

4.Türkçe kökenli olup da yumuşamaya aykırı olan bazı kelimeler:

Bazı Türkçe kelimelerde kulağımız ve ağzımız öyle alıştığı için yumuşama yapmamız gerekirken yumuşama yapmayız. Yine nasıl yazmamız gerektiğini kulağımız (tanıdık geliyor mu gelmiyor mu) bize söyler.

Örnekler:

Yanıt>yanıtı

Yarat>Yaratan

Anıt>anıtı

Arat>aratın

Kanıt>kanıtı

Gölet>göletin

Akaryakıt>akaryakıtı

Gözet>gözeten

Kuşat>kuşatıcı

Dinlet>dinletin

Diret>direten

Beklet>bekletince

 

DÜŞME, SES DÜŞMESİ (HECE DÜŞMESİ)

 

a. Ünlü Düşmesi

 

İkinci hecesinde dar ünlü bulunan bazı sözcükler, ünlüyle başlayan bir ek aldığında ikinci hecesindeki dar ünlüsünü düşürür.

 

Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin “ünlü düşmesinden sonraki yazımları karşılarında verilmiştir.

 

kar(ı)n – ı                     karnı

boy(u)n – um               boynum

keş(i)f – i                      keşfi

bur(u)n – u                  burnu

şeh(i)r – e                    şehre

as(ı)l -ı                         aslı

buy(u)r – un                buyrun

zih(i)n – im                  zihnim

gön(ü)l – üm               gönlüm

 

Uyarı: İkilemelerde ses düşmesi olayı olmaz.

 

burun buruna, omuz omuza, göğüs göğüse şehirden şehire, gönülden gönüle

 

İkinci hecesinde dar ünlü bulunan her sözcükte ve özel adlarda düşme olmaz.

 

seçim – e, yapıt – ın, biçim -i, durum – a

 

Emir’in arkadaşları ziyarete gelmiş.

 

Kitabını Ufuk’a verdim.

 

Bazı sözcükler türerken ünlü kaybına uğrar.

 

ay(ı)r -ı                        ayrı

sıy(ı)r – ıl – mak           sıyrılmak

çev(i)r – il – mek          çevrilmek

kav(u)r – ul – mak        kavrulmak

iler(i) – le – mek           ilerlemek

kok(u) – la – mak         koklamak

oy(u)n – a – mak          oynamak

uy(u) – ku                    uyku

 

İkinci hecesinde dar ünlü bulunan bazı sözcüklerle “olmak” ve “etmek” yardımcı eylemiyle bileşik eylem oluşturulurken dar ünlü düşer.

 

sab(ı)r + etmek           sabretmek

kay(ı)t + olmak           kaydolmak

keş(i)f + etmek            keşfetmek

 

Bazı sözcüklerin birleşmesi sırasında ünlülerin düştüğü görülür.

 

kay(ı)n + ana              kaynana

cuma + (e)rtesi           cumartesi

kahv(e) + altı              kahvaltı

n(e) + için                   niçin

sütl(ü) + aş                 sütlaç

 

 

b. Ünsüz Düşmesi

 

Genellikle “k” ünsüzüyle biten bazı sözcükler “cık, -cik, -cuk, -cük, cek, -cak″ eki aldığında “künsüzü düşer.

 

Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin “ünsüz düşmesinden sonraki yazımları karşılarında verilmiştir.

 

küçü(k) – cük   küçücük

küçü(k) -l        küçül-

büyü(k) – cek   büyücek

mini(k) – cik     minicik

alça(k) – çık     alçacık

alça(k) -l        alçal-

yükse(k) -l      yüksel-

seyre(k) -l       seyrel-

ufa(k) – l         ufal-

 

 

TÜREME, SES TÜREMESİ

 

a. Ünlü Türemesi:

 

“-cık, -cik” eki alan bazı sözcüklerde ek ile sözcüğün arasında “a, e, ı, i” ünlülerinin türediği görülür.

 

Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin “ünlü türemesi”nden sonraki yazımları karşılarında verilmiştir.

 

az – cık az(ı)cık

bir – cik bir(i)cik

genç – cik genc(e)cik

dar – cık dar(a)cık

 

 

b. Ünsüz Türemesi

 

Bazı sözcüklerde, “olmak” veya “etmek” yardımcı eylemiyle bileşik eylem oluşturulduğunda ya da bu sözcüklere ünlü bir ek getirildiğinde ünsüz türemesi görülür.

 

Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin “ünsüz türemesi”nden sonraki yazımları karşılarında verilmiştir.

 

af + etmek       af(f)etmek

his + etmek     his(s)etmek

zan + etmek    zan(n)etmek

ret + etmek     red(d)etmek

hal + olmak    hal(l)olmak

his – im            his(s)im

zan – nımca     zan(n)ımca

hat – iniz          hat(t)ınız

hak – ım           hak(k)ım

sır – ını             sır(r)ını

 

Uyarı: İki sessizin yan yana geldiği her sözcükte ünsüz türemesi olmayabilir.

 

süssüz, sessiz, hissiz…

hisse, madde, elli, belli…

yollar, ziller, sollamak, telli…

 

 

DARALMA, ÜNLÜ DARALMASI

 

Türkçede geniş ünlüyle (a,e) biten bir sözcük “-yor” eki aldığında o sözcüğün geniş ünlüsünü “ı, i, u, ü” ye çevirerek daraltır.

 

Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin “ünlü daralma-sından sonraki yazımları karşılarında verilmiştir.

 

bilm(e) – yor    bilm(i)yor

ist(e) – yor       ist(i)yor

izl(e) – yor       izl(i)yor

sızl(a) – yor      sızl(ı)yor

suçl(a) – yor    suçl(u)yor

gözl(e) – yor    gözl(ü)yor

durm(a) – yor  durm(u)yor

verm(e) – yor   verm(i)yor

 

Uyarı: Bazı kullanımlardaki iki ünsüz arasına giren yardımcı sesler ünlü daralmasını andırır. Bu kullanımlar ünlü daralması değildir.

 

biliyor, duruyor, geçiyor, bakıyor, atıyor, yanıyor, seziyor, vuruyor, üzüyor, yüzüyor

 

Uyarı: Türkçede “ye-, de-, ne” sözcüklerinin bazı kullanımlarında y  kaynaştırma ünsüzünden önceki geniş ünlüde daralma olur. Bunların dışındaki sözcüklerde “y” kaynaştırma ünsüzünden önceki geniş ünlüde daralma olmaz.

 

ye – y – ecek     yiyecek

ye – y – in         yiyin

de – y – ecek     diyecek

ne – y – e          niye

 

DOĞRU                     YANLIŞ

ağlayacak                   ağlıyacak

görmeyecek                 görmiyecek

hatırlayacaksın           hatırlıyacaksın

inanmayacağım          inanmıyacağım

yakalayamadık           yakalıyamadık

anmayacağım             anmıyacağım

 

 

ULAMA

 

Sözcüklerin sonundaki ünsüzlerin bir sonraki sözcüğün başındaki ünlülere ulanarak (bağlanarak)  (bilgi yelpazesi.net) okunmasıdır.

 

Aşağıdaki dizelerde, altı çizili bölümlerde ulama vardır.

 

Hep bülbül_öterdi bağımızda, bahçemizde

Ilık bir sonbahar_akşamında yüreğim_aşkınla dolu

Bir hayal_için sürdüm_atımı ufuklara

Yok_artık yaralı kalbimde sevgiden_eser

Kapından_ağır_ağır geçtim_ey güzel

 

 

Uyarı: Arasında noktalama işareti bulunan sözcüklerde ulama yoktur.

 

Polis, arabaları durdurdu.

Gençlik, insana her şeyi güzel gösterir.

Leyla’yı rüyamda gördüm, ağlıyordu.

 

 

BENZEŞME, DUDAK ÜNSÜZLERİNİN BENZEŞMESİ

 

Dudak ünsüzlerinden “b”, kendinden önceki “n”yi “m”ye dönüştürür.

 

Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin “dudak ünsüzlerinin benzeşmesinden sonraki yazımları karşılarında verilmiştir.

 

sakla(n)baç     sakla(m)baç

dola(n)baç      dola(m)baç

te(n)bel            te(m)bel

pe(n)be            pe(m)be

a(n)bar            a(m)bar

ka(n)bur          ka(m)bur

ca(n)baz          ca(m)baz

ta(n)bur           ta(m)bur

 

Uyarı: Özel adlarda ve bileşik sözcüklerde dudak ünsüzleri benzeşmesi kuralı uygulanmaz.

 

İstanbul, Safranbolu… onbaşı, binbaşı, sonbahar, külhanbeyi, günbatımı…

 

 

KAYNAŞMA, KAYNAŞTIRMA ÜNSÜZLERİ (KORUYUCU ÜNSÜZLER)

 

Türkçe sözcüklerde iki ünlü yan yana bulunmadığından, ünlüyle biten bir sözcüğe ünlüyle başlayan bir ek getirildiğinde sözcükle ek arasına “y, ş, s, n” kaynaştırma ünsüzlerinden biri girer.

 

Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin kaynaştırma ünsüzü eklendikten sonraki yazımları karşılarında verilmiştir.

 

mağaza – a                  mağaza – y – a (durum ekinden önce)

anne – i                        anne – s – i (iyelik ekinden önce)

kedi – in                       kedi – n – in (tamlayan ekinden önce)

çanta – ı                       çanta – y – ı (durum ekinden önce)

yedi – er                       yedi – ş – er (üleştirme sıfatı ekinden önce)

kapının kolu – a           kapının kolu – n – a (iyelik ekinden sonra gelen durum ekinden önce)

 

Uyarı: Aşağıdaki sözcüklerde kaynaştırma ünsüzü yoktur.

 

beş – er

altmış – ar

yetmiş – er

senin kolun – a

 

Ünlüyle biten bir sözcüğe “idi, imiş, ise” ekeylemleri, “ile” sözcüğü ve “iken” bağ-fiil eki birleşik yazıldığı zaman araya “y” koruyucu ünsüzü girer ve bunların başındaki “i” sesleri düşer.

 

araba – y – (i) – di        arabaydı

yaya -y – (i) – mlş        yayaymış

burda – y – (i) – se        burdaysa

maşa -y – (i) – le          maşayla

işte – y – (i) – ken          işteyken

tatilde -y-(i)- di            tatildeydi

 

TÜRKÇE DERSİ İLE İLGİLİ KONU ANLATIMLAR
SAYFASINA GERİ DÖNMEK İÇİN

>>>TIKLAYIN<<<


TÜRKÇE DERSİ İLE İLGİLİ TEST SORULARI, SORULAR
SAYFASINI GÖRMEK İSTERSENİZ

>>>TIKLAYIN<<<


TÜRKÇE DERSİ İLE İLGİLİ YAZILI SORULARI
SAYFASINI GÖRMEK İSTERSENİZ

>>>TIKLAYIN<<<

Yorumlar

......

10. **Yorum**
->Yorumu: harika bir site tavsiy eediyirum ben analatınca deli diyorlar
->Yazan: merve

9. **Yorum**
->Yorumu: şahane bir site burayı sevdimm 
->Yazan: Buse. Er 

8. **Yorum**
->Yorumu: SIZIN SAYENIZDE YÜKSEK BIR NOT ALDIM SIZE TESSEKÜR EDIYORUM...
->Yazan: sıla

7. **Yorum**
->Yorumu: valla bu site çok süper .Bu siteyi kuran herkimse Allah razi olsun tüm ödevlerimi bu siteden yapiyorum.saolun mugladan sevgiler...:).
->Yazan: kara48500..

6. **Yorum**
->Yorumu: çok güzel bir site. kurucularına çok teşekkür ederim başarılarınızın devamını dilerim.
->Yazan: Tuncay.

5. **Yorum**
->Yorumu: ilk defa böyle bi site buldum gerçekten çok beğendim yapanların eline sağlık. 
->Yazan: efe .

4. **Yorum**
->Yorumu: ya valla çok güzel bisi yapmışınız. Çok yararlı şeyler bunlar çok sagolun 
->Yazan: rabia..

3. **Yorum**
->Yorumu: Çok ii bilgiler var teşekkür ederim. Çok süper... Ya bu siteyi kurandan Allah razı olsun ..... süperrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrr. Çok iyiydi. isime yaradı. Her kimse bu sayfayı kurduğu için teşekkür ederim 
->Yazan: pınar..

2. **Yorum**
->Yorumu: çok güzel site canım ben hep her konuda bu siteyi kullanıyorum özellikle kullanıcı olmak zorunlu değil ve indirmek gerekmiyor
->Yazan: ESRA..

1. **Yorum**
->Yorumu: Burada muhteşem bilgiler var hepsi birbirinden güzel size de tavsiyeederim. 
->Yazan: Hasan Öğüt.

>>>YORUM YAZ<<<

Adınız:
Yorumunuz: