Türk Edebiyatı Dönemleri ve Genel Özellikleri Nelerdir?

Türk edebiyatı, bizlere zengin ve çeşitli dönemleriyle kültürel bir miras sunmaktadır. Bu dönemler, Türk edebiyatının değişimini ve çeşitliliğini gösterir.

İslâmiyet’ten Önceki Türk Edebiyatı

a) Sözlü Edebiyat: Türklerin Orta Asya'dan Anadolu'ya uzanan göçleri sırasında sözlü edebiyatları gelişti. Destanlar, koşuklar, sagular gibi sözlü ürünler bu döneme aittir.

b) Yazılı Edebiyat: Göktürkler döneminde, Türkler Köktürk alfabesini kullanarak yazılı edebiyata geçiş yaptılar. Bu dönemde Orhun Yazıtlarında adı geçen Bilge Kağan, Kül Tigin ve vezir Tonyukuk, Türk milletine yazılı bir metin miras bırakmışlardır. Bunun yanında Uygur metinleri de bu dönemin yazılı eserlerindendir.

İslâmiyet’in Kabulünden Sonraki Türk Edebiyatı

a) Divan Edebiyatı: İslamiyet'in etkisiyle oluşan bu dönemde, şiirin önemi arttı. Divan edebiyatı büyük ölçüde Arap-Fars (İran) etkisi altında gelişti.

b) Halk Edebiyatı: Anonim Halk Edebiyatı, Dinî-Tasavvufî Halk Edebiyatı ve Âşık Tarzı Türk Halk Edebiyatı gibi alt dallara ayrılır. Bu dönemde halkın dilinde, duygularında ve yaşantısında şekillenen edebiyat eserler ortaya kondu.

Batı Etkisi Altındaki Türk Edebiyatı

·        Tanzimat Edebiyatı: Osmanlıda Batılı düşüncelerin etkisiyle başlayan bu dönem, edebiyatta yenilikçi bir yaklaşım getirdi.

·        Servet-i Fünûn Edebiyatı: Tanzimat'ın ardından gelişen bu edebiyat akımı, Batı edebiyatıyla entegrasyonu ve estetik kaygılarıyla dikkat çekti. Şairler ve yazarlar, “sanat, sanat içindir” anlayışını bağlı kaldılar.

·        Fecr-i Âti Edebiyatı

·        Milli Edebiyat: Kurtuluş Savaşı Dönemi’nde, Türkçülük akımının da etkisiyle şekillenen bu dönem, millî kültür ve değerlerin edebiyata yansıtılmasını sağladı.

·        Beş Hececiler: 1914-1918 ve Millî Mücadele 1919-1922 yıllarında başlayan Beş hececiler, Anadolu’yu şiire soktular. Memleket sevgisi, yurt güzellikleri ve kahramanlık gibi konuları işlediler. Millî edebiyat akımından etkilenmiş ve aruz ölçüsünü bırakarak şiirlerinde hece ölçüsünü kullanmaya başlamışlardı. 

·        Cumhuriyet Dönemi Türk Edebiyatı: Cumhuriyet'in kuruluşundan sonra modernizm ve toplumculuk gibi akımların etkisiyle edebiyatta çeşitli dönemler yaşandı.

·        Yedi Meşaleciler: 1928 yılında şiir ve düzyazıda yenilikçi bir anlayışla eserler veren bu yazarlar, öz şiir anlayışını benimsemişlerdir.

·        Garipçiler (Birinci Yeniciler): 1940’lı yıllarda ortaya çıkan bu edebiyat akımı, dilde sadelik, şairane bir anlatım ve serbest şiir anlayışını benimsediler.

·        İkinci Yeniciler: 1950'lerde modernizm ve yenilikçilikten etkilenen bu şairler, şiirde anlam arayışına girdiler ve dilde özgünlük peşinde koştular. Dilin tüm kurallarını altüst ederek alışılmamış bağdaştırmaları şiirlerinde kullanmışlardır.

·        Toplumcu Gerçekçiler: 1960'larda toplumsal sorunlara odaklanan bu yazarlar, gerçekçi bir üslupla eserler vererek toplumu bilinçlendirmeyi amaçladılar.

·        Maviciler: 1952 ve sonrasında ortaya çıkan bu edebiyat akımı; sosyal realizm ve toplumsal meselelere odaklandı.

·        Hisarcılar: 1950'lerde ortaya çıkan bu grup yazarlar; her alanda batı taklitçiliğine karşı çıkılmışlar ve gelenekleri tümüyle reddetmemişlerdir. Sanat, siyasetin etkisinde kalmamalıdır, anlayışını benimsemişlerdir.

Geçiş Dönemi Türk Edebiyatı

Türk edebiyatının gelişimi, İslâm'ın kabul edilmesiyle birlikte önemli bir döneme girmiştir. 10. yüzyılda Türklerin İslamiyet'i benimsemesiyle başlayan süreç, Divan edebiyatının doğuşu olarak kabul edilen 13. yüzyıla kadar devam etmiştir. Bu dönem, Türk edebiyatının geçiş dönemi olarak da adlandırılabilir çünkü bu süreçte eski Türk edebiyatı geleneği ile İslâm kültürünün etkileşimi görülmüştür.

İslâm'ın etkisi altında verilen eserler hem İslâm inancının derinliklerini yansıtmış hem de Arap ve Fars (İran) kültürünün izlerini taşımıştır. Divan edebiyatının ortaya çıkışıyla birlikte Türk edebiyatı yeni bir yapılanma sürecine girmiştir. Şairler, eserlerinde genellikle İslâm'ın öğretilerine yer vermiş ve Arapça ve Farsça kelime ve terimleri kullanmışlardır.

Ancak bu süreçte Türk edebiyatı, içsel bir ikilem yaşamıştır. Bir yandan İslâm kültürü ve Arapça-Farsça etkilerini benimserken diğer yandan da eski Türk edebiyatı geleneğini sürdürmeye çalışmıştır. Bu durum, eserlerdeki dil ve tema çeşitliliğine de yansımıştır. Divan edebiyatı döneminde yazılan eserler, hem dinî içerikli gazel ve kasideleri içermiş hem de geleneksel Türk mitolojisi ve halk edebiyatı unsurlarını barındırmıştır.

Geçiş Dönemi Eserleri

1.      Kutadgu Bilig: Yusuf Has Hacip

2.      Atabetü’l Hakayık (Hakikatlerin Eşiği): Edip Ahmet Yüknekî

3.      Divan-ı Lügat’it Türk (Türkçe deyimler, atasözleri ve kelimeler sözlüğü): Kaşgarlı Mahmut

4.      Divan-ı Hikmet: Ahmet Yesevi

5.      Dede Korkut Hikâyeleri