Türk Edebiyatında Yazılı Dönem Nedir, Yazılı Dönem Özellikleri Nelerdir? Yazılı Edebiyat Dönemi Eserleri Nelerdir?

Türk edebiyatının yazılı dönemi, milattan önce 8. yüzyılda başlamıştır ve 10. yüzyıla kadar devam etmiştir. Türklerin en eski yazılı eserleri arasında yer alan Yenisey Yazıtları, 6. yüzyıla ait olmalarına rağmen okunamadıkları için belge niteliği taşımazlar. Bu sebeple Türk tarihi ve edebiyatının ilk yazılı ürünleri olarak Göktürk Yazıtları kabul edilir.

Göktürk Yazıtları'nda hece ölçüsü ve dörtlük nazım birimi sıkça kullanılmıştır. Göktürkçe (Köktürkçe) ile yazılan eserlerde dil, yabancı etkilerden uzak ve saf bir şekilde Türkçeye özgüdür. Öte yandan Uygurca eserlerde, yabancı etkilere rastlanır.

Bu dönemde yazılan eserlerde genellikle bağımsızlık, yurt sevgisi ve millet duyguları ön plandadır. Ayrıca komşularla olan ilişkiler ve bu ilişkilerin önemi de sıkça işlenmiştir. Anlatımda içtenlik ve açıklık öne çıkar; dolambaçlı yollara başvurulmaz.

Yazılı Edebiyat Dönemi Özellikleri

1.      Yazılı edebiyat dönemi, Türk edebiyatının köklü geçmişinde önemli bir yere sahiptir. Bu dönemde üretilen eserler, Göktürkçe ve Uygurca dilleriyle kaleme alınmıştır.

2.      Bu dönemin özellikleri arasında hem halk diline dayalı bir anlatım hem de sanatlı bir söylev dili kullanılması yer almaktadır. Örneğin, Tonyukuk Anıtı halk diline dayalı bir anlatım sunarken Kültigin ve Bilge Kağan anıtları sanatlı bir söylev diliyle yapılan anlatımlara örnek teşkil eder.

3.      Yazılı edebiyat döneminde hem dinî hem de din dışı konular işlenmiştir.

4.      Dinî içerikli eserlerin yanı sıra toplumsal ve tarihsel konular da ele alınmıştır.

5.      Ayrıca bazı atasözleri ve destanlar da yazılı edebiyat döneminde yazıya geçirilmiştir.

6.      Özellikle Oğuz Kağan Destanı gibi destanlar, bu dönemin önemli eserlerindendir ve Türk edebiyatının zengin mirasını oluşturan yapıtlardandır.

Yazılı edebiyat dönemi, Türk kültürünün ve edebiyatının gelişiminde önemli bir aşamayı temsil eder. Halkın yaşam biçimini, inançlarını ve tarihini yansıtan bu eserler, Türk edebiyatının köklerini oluşturan temel taşlardır. Bu döneme ait eserler, dil ve kültür araştırmalarında da büyük bir öneme sahiptir ve Türk edebiyatının zengin ve çeşitli yapısını ortaya koymaktadır.

·         Göktürk Edebiyatı

Göktürk edebiyatı, Türk kültür ve tarihinde önemli bir yer tutar. Bu döneme ait pek çok yazılı belge mevcuttur ancak bu belgeler arasında özellikle Orhun Abideleri hem edebî hem de tarihî açıdan büyük bir değer taşır. Bu dönemin ele geçen yazılı metinleri genellikle mezar taşları şeklinde karşımıza çıkar. Ayrıca dikili taşlar, aynalar, paralar ve kâğıt üzerine yazılmış metinler de bu döneme aittir.

Orhun Abideleri, Orhun Irmağı'nın eski yatağı ile Koşu Çaydam Gölü havzasında bulunur ve Göktürk tarihini aydınlatma konusunda kilit bir rol oynarlar. Bu abideler; Tonyukuk, Kültigin ve Bilge Kağan adına dikilmiştir. Metinler; dönemin siyasi olayları, kültürel değerleri ve toplumsal yapısı hakkında önemli bilgiler içerir.

Tonyukuk Abidesi, Göktürklerin siyasi ve askerî gücünü yansıtan bir metindir.

Kültigin Abidesi ise Göktürklerin devlet yapısını, liderlik anlayışını ve toplumsal düzenini anlatır. Bilge Kağan Abidesi ise devletin kuruluşunu, hükümdarlık ideolojisini ve dönemin sosyal yapısını gözler önüne serer.

Bu abideler, Türk tarihi ve edebiyatı açısından büyük bir öneme sahiptir. Göktürklerin dili olan Köktürkçenin en eski örneklerini içerirler ve Türk kültürünün köklerini anlamak için kıymetli bir kaynak teşkil ederler.

·         Göktürk Yazıtlarının Özellikleri

Göktürk yazıtları, Türk tarihinin ve kültürünün önemli birer belgesidir. Bu yazıtların özelliklerini şu şekilde belirtebiliriz:

1.      Dil açısından Göktürk yazıtları; yabancı etkilerden uzak, sade ve yalın bir Türkçe kullanır. Bu, Türk dilinin gelişiminde önemli bir dönüm noktası olarak kabul edilir.

2.      Yazıtlarda tarihî bir dille birlikte eleştiri cümleleri de kullanılır. Bu, Göktürklerin tarihî olaylara ve çevrelerine eleştirel bir bakış açısına sahip olduklarını gösterir.

3.      Göktürk Yazıtları’nda, Türk ulusunun birlik ve beraberlik içinde olması gerektiği vurgulanır. Düşmanların kandırıcı sözlerine ve hediyelerine aldanmamaları gerektiği üzerinde durulur.

4.      Bu yazıtlar, Türk edebiyatının ilk yazılı örnekleridir. Dolayısıyla Türk kültürünün yazılı tarihinde önemli bir yer tutarlar.

5.      Yazıtlarda, Bilge Kağan ve kardeşi Kültigin tarafından Göktürk Devleti'nin yeniden kuruluşu anlatılır. Bu da tarihsel bir dönemeç olarak kabul edilir.

6.      Yazıtların yazarı Yuluğ (Yollug) Tigin olarak bilinir. Ancak yazıtların içeriği, toplumun ortak değerlerini yansıtır.

7.      Göktürk yazıtlarının varlığından ilk kez, 13. yüzyılda İlhanlı Dönemi tarihçisi Cüveyni bahsetmiştir.

8.      Orhun Âbideleri, bilim dünyasına ilk kez İsveçli subay Strahlanberg tarafından tanıtılmıştır. Ardından, Danimarkalı Wilhelm Thomsen ve Wilhelm Radloff gibi bilim insanları yazıtları çözerek değerli bilgiler sunmuşlardır.

9.      Göktürk Yazıtları, Türk tarih ve kültürünün önemli bir parçası olarak değerlendirilir ve Türk milletinin tarihi kimliğinin anlaşılmasında kilit bir role sahiptir.

·        Uygur Edebiyatı

Uygur edebiyatı, Göktürk Devleti'nin çöküşünden sonra oluşan Uygur hanlıklarına ait eserlerdir. Bu eserler genellikle Buda ve Mani dininin temellerini anlatan metinlerdir. Kazılar sonucunda Turfan bölgesinde bulunmuşlardır. Bu metinlerin çoğu, Göktürk ve Uygur alfabeleriyle yazılmış olsa da genellikle Uygur alfabesi kullanılmıştır.

Bu dönemin ilk önemli şairi Alpunçur Tigin'dir ve günümüze ulaşan 2 şiiri bulunmaktadır. Uygur edebiyatı hem dinî içeriği hem de farklı yazı dilleriyle önemli bir kültürel mirası temsil eder.

Maniheizm Etkisindeki Uygur Eserleri

Irk Bitig, tahminlere göre 930 yılı civarında Köktürk alfabesiyle yazılmış olan dinî unsurları içermesine rağmen doğrudan bir dinî metin değil; tam anlamıyla bir fal kitabıdır. Irk Bitig, kökeni ve içeriğiyle Orta Asya'nın tarihî mirasının önemli bir parçası olarak kabul edilir. Bu eser, o dönemdeki toplumun düşünce yapısını, inançlarını ve geleceğe dair umutlarını yansıtan önemli bir belgedir.

Eserin önemi yalnızca tarihsel değil, aynı zamanda kültürel açıdan da büyüktür. Köktürklerin yazı dilini kullanarak kaleme alınması; o döneme ait dil bilgisi, sözcük dağarcığı ve kültürel öğeler hakkında da bilgi verir.

Budizm Etkisindeki Uygur Eserleri

Budist Uygurlara ait eserler arasında öne çıkan önemli eserlerden biri, Prens Kalyanamkara Papamkara'dır. Bu eser, Uygur döneminin en tanınmış öykülerinden biri olarak bilinmektedir. Bu eserde, iyiliksever bir şehzadenin maceralı bir yolculuğu anlatılır. Şehzadenin amacı, bütün canlılara yardım etmek ve onları birbirlerine zarar vermekten alıkoymak için çok değerli bir mücevheri ele geçirmektir.

Bir diğer önemli eser ise Altun Yaruk'tur. Bu eser, tahminen 10. yüzyılın ilk yarısında yazılmış olup 17. yüzyılda keşfedilmiştir. Çeşitli nüshaları bulunan ve oldukça geniş bir hacme sahip olan Altun Yaruk; Budizm'in temellerini, felsefesini ve Buda'nın yaşam öykülerini anlatan dinî bir eserdir.

Sekiz Yükmek adlı eser ise sekiz bilgiyi temsil eder. Bu eserde, beş duyu organının Budist bir perspektifle anlamı ve görevleri detaylı bir şekilde ele alınmıştır. Ayrıca eserde, manevi bilgiler ve öğretiler de yer almaktadır.