Metin

Tercüme

1 Tengri teg Tengri yaratmis Türk Bilge Kagan sabim:

Kangim Türk Bilge [Kagan...]ti Sir Tokuz Oguz iki Ediz

kerekülüg begleri buduni [ ...Tü]rk teng[ri...]

[1] Tanri gibi Tanri yaratmis Türk Bilge Kagani, sözüm:

Babam Türk Bilge Kagani... Sir, Dokuz Oguz, iki Ediz

cadirli beyleri, milleti... Türk tanrisi...

2 üze kagan olurtum. olurtukuma öltecice sakinigma

Türk begler budun ögirip sebinip tongtamis közi yügerü

körti. Bödke özüm olunup bunca agir törüg tört

bulungdaki [...]dim. Üze kök tengri as[ra yagiz yir

kilindukda ikin ara kisi ogli kilinmis].

[2] üzerinde kagan oturdum. Oturdugumda ölecek gibi

düsünen Türk beyleri, milleti memnun olup sevinip, yere

dikilmis gözü yukari bakti. Bu zamanda kendim oturup

bunca agir töreyi dört taraftaki ...dim. Üstte mavi gök,

altta yagiz yer kilindikta,ikisi arasinda insan oglu kilinmis.

3 Kisi oglinda üze ecüm apam Bumin Kagan Istemi Kagan

olurmis. Olurupan Türk budunung ilin törüsin tuta birmis,

iti birmis. Tört bulung kop yagi ermis. Sü sülepen tört

bulungdaki budunug [kop almis, kop baz kilmis]. Basligig

[yü]kündürmüs, tizlig[ig sökürmis. Ilgerü Kadirkan yiska

tegü kirü]

[3] Insan oglunun üzerine ecdadim Bumin Kagan, Istemi

Kagan oturmus. Oturarak Türk milletinin ilini, töresini

tutu vermis, düzene soku vermis. Dört taraf hep düsman

imis. Ordu sevk ederek dört taraftaki milleti hep almis,

hep tabi kilmis. Basliya bas egdirmis, dizliye diz cöktürmüs.

Doguda Kadirkan ormanina kadar, batida

4 Temir Kamigka tegi kondurmis. Ikin ara idi oksuz Kük

Türk iti anca olurur ermis. Bilge kagan ermis, alp kagan

ermis. Buyruki bilge ermis erinc, alp ermis erinc. Begleri

yime buduni [yime tüz ermis, Ani] ücün ilig anca tutmis

erinc. Ilig tutup törü[g itmis. Özi anca kergek bolmis].

[4] Demir Kapiya kadar kondurmus. Ikisi arasinda pek

teskilatsiz Gök Türkü düzene sokarak öylece oturuyormus.

Bilgili kagan imis, cesur kagan imis. Buyruku bilgili imis

tabii, cesur imis tabii. Beyleri de milleti de dogru imis.

Onun icin ili öylece tutmus tabii.Ili tutup töreyi düzenlemis.

Kendisi öylece vefat etmis.

5 Yogci sigitci öng re kün togsikdaki Bökli cöl[l]üg il

Tabgac Tüpüt Apar Purum Kirkiz Üc Kurikan Otuz Tatar

Kitany Tatabi bunca budun kelipen sigtamis, yoglamis.

Antag külüg kagan er[mis. Anda kisre inisi kagan bolmis

eri]nc. Ogliti kagan bolmis erinc. Anda [kisre inisi ecisin

teg]

[5] Yasci, aglayici, doguda gün dogusundan Bökli Cöllü

halk, Cin, Tibet, Avar, Bizans, Kirgiz, Üc Kurikan, Otuz

Tatar,Kitay,Tatabi, bunca millet gelip aglamis, yas tutmus.

Öyle ünlü kagan imis. Ondan sonra kücük kardesi kagan

olmus tabii, ogullari kagan olmus tabii. Ondan sonra kücük

kardesi büyük kardesi gibi

6 kilinmaduk erinc, ogli kangin teg kilinmaduk erinc.

Biligsiz kagan olurmis erinc, yablak kagan olurmis erinc.

Begleri buduni tüzsüz ücün Tabgac budun tebligin

kürligin [ücün armakcis]in ücün inili [ecili kingsürtükin

ücün begli budunlug]

[6] kilinmamis olacak, oglu babasi gibi kilinmamis olacak.

Bilgisiz kagan oturmustur,kötü kagan oturmustur. Buyruku

da bilgisizmis tabii, kötü imis tabii. Beyleri, milleti ahenksiz

oldugu icin, aldatici oldugu icin, Cin milleti hilekar ve

sahtekar oldugu icin, kücük kardes ve büyük kardesi

birbirine düsürdügü icin, bey ve milleti

8 isig kücüg birmis. Ilgerü kün togsik[k]a Bökli kaganka

tegi süleyü birmis. Kurigaru Temir Kapigka süleyü birmis.

Tabgac kaganka ilin törüsin ali birmis. Türk kara kamag

budun anca timis: illig [ertim, ilim amti kani, kimke ilig

kazganur men tir ermis].

[8] is gücü vermis. Doguda gün dogusunda Bökli kagana

kadar ordu sevk edi vermis. Batida Demir Kapiya ordu

sevk edi vermis. Cin kaganina ilini,töresini ali vermis.

Türk halk kitlesi söyle demis: Illi millet idim,ilim simdi hani,

kime ili kazaniyorum der imis.

9 Kaganlig budun ertim, kaganim kani. Ne kaganka isig

kücüg birür men tir ermis. Anca tip Tabgac kaganka yagi

bolmis. Yagi bolup itinü yaratunu umaduk yana icikmis.

Bunca isig kücüg birtükgerü sakinmati Türk budunug

ölür[eyin, urugsir]atayin tir ermis. Yokadu barir ermis.

Üze

[9] Kaganli millet idim, kaganim hani, ne kagana isi, gücü

veriyorum der imis.Öyle diyip Cin kaganina düsman olmus.

Düsman olup,  (bilgi yelpazesi.net) kendisini tanzim ve tertip edemediginden,

yine tabi olmus. Bunca isi, gücü vermedigini düsünmeden,

Türk milletini öldüreyim, kökünü kurutayim der imis. Yok

olmaya gidiyormus. Yukarida

10 Türk tengrisi iduk yiri subi anca itmis erinc. Türk

budun yok bolmazun tiyin budun bolcun tiyin kangim

Iltiris kaganig ögüm Ilbilge Katunug tengri töpüsinde

tutup yügerü kötürti erinc. Kangim kagan yiti yigirmi erin

[tasikmis Tasra yoriyur tiyin kü esidip balikdaki tagikmis,

tagdaki]

[10] Türk Tanrisi, mukaddes yeri, suyu öyle tanzim etmistir.

Türk milleti yok olmasin diye, millet olsun diye, babam

Iltiris kagani, annem Ilbilge Hatunu gögün tepesinde tutup

yukari kaldirmistir.Babam kagan on yedi erle disari

cikmis. Disari yürüyor diye ses isitip sehirdeki daga cikmis,

dagdaki

11 inmis. Tirilip yitmis er bolmis. Tengri küc birtük ücün

kangim kagan süsi böri teg ermis, yagisi kony teg ermis.

Ilgerü kurigaru sülep tirmis, kubratmis. Kamagi yiti yüz

er bolmis. Yiti yüz er bolup [ilsiremis kagansiramis

budunug küng ed mis kuladmis budu]nug Tü[rk tö]rüsin

[icginmis]

[11] inmis. Toplanip yetmis er olmus. Tanri kuvvet verdigi

icin, babam kaganin askeri kurt gibi imis, düsmani koyun

gibi imis. Doguya batiya asker sevk edip toplamis, yigmis.

Hepsi yedi yüz er olmus. Yedi yüz er olup ilsizlesmis,

kagansizlasmis milleti, cariye olmus, kul olmus milleti,

Türk töresine birakmis

12 budunug ecüm apam törüsince yaratmis bosgurmis.

Tölis Tardus budunug anda itmis. Yabgug sadig anda

birmis. Biriye Tabgac budun yagi ermis. Yiriya Baz Kagan,

Tokuz Oguz budun yagi ermis. Ki[rkiz Kurikan Otuz Tatar

Kitany Tatabi kop yagi ermis. Ka]ngim [kagan bunca ...

kirk artuki]

[12] milleti, ecdadimin töresince yaratmis, yetistirmis.

Tölis, Tardus milletini orda tanzim etmis. Yabguyu, sadi

orda vermis. Güneyde Cin milleti düsman imis. Kuzeyde

Baz Kagan, Dokuz Oguz kavmi düsman imis. Kirgiz,

Kurikan, Otuz Tatar, Kitay, Tatabi hep düsman imis.

Babam kagan bunca ... kirk

13 yiti yolu sülemis, yigirmi süngüs süngüsmis. Tengri

yarlikaduk ücün illigig ilsiretmis,kaganligig kagansiratmis

yagig bazi kilmis, tizligig sökürmis, basligig yükündürmis.

Kangim kagan [anca ilig törüg kazganip uca barmis].

Kangim [kaganka] bas[lay]u Baz Kaganig balbal

[tikmis. Kangim]

[13] yedi defa ordu sevk etmis, yirmi savas yapmis. Tanri

icin illiyi ilsizletmis, kaganliyi kagansizlatmis, düsmani tabi

kilmis, dizliye diz cöktürmüs, basliya bas egdirmis. Babam

kagan öylece ili, töreyi kazanip, ucup gitmis. Babam kagan

icin ilkin Baz Kagani balbal olarak dikmis. Babam

14 kagan uctukda özüm sekiz yasda kaltim. Ol törüde üze

ecim kagan olurti. Olurupan Türk budunug yice itdi, yice

igit[t]i. Ciganyig bay kildi, azig öküs kildi. Ecim kagan

olurtuk[d]a özüm tigin erk[ ... }iy[ ... ] tengri [yarladuk

ücün]

[14] kagan uctugunda kendim sekiz yasinda kaldim. O töre

üzerine amcam kagan oturdu. Oturarak Türk milletini

tekrar tanzim etti, tekrar besledi. Fakiri zengin kildi, azi

cok kildi. Amcam kagan oturdugunda kendim prens ...

Tanri buyurdugu icin

15 tört yigirmi yasimka Tardus budun üze sad olurtum.

Ecim kagan birle ilgerü Yasil ögüz Santung yazika tegi

süledimiz.Kurigaru Temir Kapigka tegi süledimiz.Kögmen

asa Kirkiz yiringe tegi s[üledimiz. Kamagi bis] otuz

sü[ledimiz. üc yigirmi süngüsdümüz. Illigig ilsiretdimiz.

kaganligig kagansiratdimiz, Tizligig]

[15] on dört yasimda Tardus milleti üzerine sad oturdum.

Amcam kagan ile doguda yesil Nehire, Santug ovasina

kadar ordu sevk ettik. Batida Demir Kapiya kadar ordu

sevk ettik. Kögmeni asarak Kirgiz ülkesine kadar ordu

sevk ettik. Yekun olarak yirmi bes defa ordu sevk ettik, on

üc defa savastik. Illiyi ilsizlestirdik, kaganliyi

kagansizlastirdik. Dizliye

16 sökürtümüz, basligig yükündürtümüz. Türgis kagan

Türk[üm] budunum erti. Bilmedükin ücün bizinge

yangildukin yazindukin ücün kagani ölti, buyruki begleri

yime ölti. On Ok budun emgek körti. Ec[ümiz apamiz

tutmis yir sub idi]siz kalmazun [tiyin Az budunug itip

yaratip ... Bars Beg]

[16] diz cöktürdük, basliya bas egdirdik. Türgis kagani

Türküm, milletim idi. Bilmedigi icin, bize karsi yanlis

hareket ettigi, ihanet ettigi icin kagani öldü, buyruku,

beyleri de öldü. On Ok kavmi eziyet gördü. Ecdadimizin

tutmus oldugu yer, su sahipsiz kalmasin diye Az milletini

tanzim ve tertip edip ... Bars Bey

17 erti. kagan atig bunda biz birtimiz. Singilim kuncuyug

birtimiz. Özi yazindi, kagani ölti, buduni küng kul boldi.

Kögmen yir sub idisiz kalmazun tiyin Az Kirkiz budunug

i[tip] yaratip keltimiz. Süngüstümüz. [... ilin yana birtimiz.

ilgerü] Kadirkan y[isig asa] b[udunu]g anca

[kondurtumuz, anca itdimiz. Kurigaru]

[17] idi.Kagan adini burda biz verdik Kiz kardesim prensesi

verdik. Kendisi ihanet etti, kagani öldü, milleti cariye, kul

oldu. Kögmenin yeri, suyu sahipsiz kalmasin diye Az, Kirgiz

milletini tanzim ve tertip edip geldik. Savastik... ilini geri

verdik. Doguda Kadirkan ormanini asarak milleti öyle

kondurduk, öyle düzene soktuk. Batida

18 Kengü Tarbanka tegi Türk budunug anca

kondurtumuz, anca itdimiz. Ol ödke kul kullug küng

künglüg bolmis erti. Inisi ecisin bilmez erti, ogli kangin

bilmez erti. Anca kazganmis anca itmis ilim[iz törümüz

erti. Türk Oguz begleri bud]un esid: Üze tengri basma[sar

asra] yir telinmeser

[18] Kengü Tarbana kadar Türk milletini öyle kondurduk,

öyle düzene soktuk. O zamanda kul kullu, cariye cariyeli

olmustu. Kücük kardes büyük kardesini bilmezdi, oglu

babasini bilmezdi. Öyle kazanilmis, öyle düzene sokulmus

ilimiz, töremiz vardi. Türk, Oguz beyleri, milleti isit: Üstte

gök basmasa, altta yer delinmese,

19 Türk budun iling in törüng ün kim artati udaci [ert]i?

Türk budun ertin, ökün! Küregüngün ücün igidmis

kaganinga ermis [barmis edgü] ilinge kenkü yangildig,

yablak kigürtüg. Yaraklig kandin kelip yanya iltdi?

Süngüglüg kandin [kelipen] süre [iltdi? Iduk Ötüken yi]s

budun bardig. Ilgerü [barigma] bardig. Kurigaru

[19] Türk milleti, ilini töreni kim bozabilecekti?

Türk milleti, vaz gec, pisman ol! Disipsizliginden dolayi,

beslemis olan kaganina, hür ve müstakil iyi iline karsi

kendin hata ettin, kötü hale soktun. Silahli nereden gelip

dagitarak gönderdi? Mizrakli nereden gelerek sürüp

gönderdi? Mukaddes Ötüken ormanin milleti, gittin!

Doguya giden, gittin! Batiya,

20 barigma bardig. Barduk yirde edgüg ol erinc:[Kani]ng

ögüzce yügürti. Süngüküg tagca yatdi. Beglik uri ogling in

kul kildig. [Isilik kiz oglung in] küng kildig. Ol

bilmedükügün ücün yablakingin ücün ecim kagan uca

bardi. Baslayu Kirkiz kagan[ig balbal tikdim].Türk budun

ati küsi yok bolmazun tiyin kangim kaganig

[20] giden, gitti! Gittigin yerde hayrin su olmali: Kanin

nehir gibi kostu. Kemigin dag gibi yatti. Beylik erkek

evladini kul kildin. Hanimlik kiz evladini cariye kildin. O

bilmemenden dolayi, kötülügün yüzünden amcan kagan

ucup gitti. Önce Kirgiz kaganini balbal olarak diktim.

Türk milletinin adi sani yok olmasin diye, babam kagani,

21 ögüm katunug kötürügme teng ri il birig[me te]ng ri

Türk budun ati küsi yok bolmazun tiyin özümün ol tengri

kagan olurt[di erinc.Neng] yilsig budunda üze olurmadim.

Icre assiz tasra tonsuz yabiz yablak budunda [üze

olurtum]. [Inim Kpl Ti]gin iki sad inim Kül Tigin [birle]

sözlesdimiz. [Kangimiz]

[21] annem hatunu yükselten Tanri, il veren Tanri, Türk

milletinin adi sani yok olmasin diye, kendimi o Tanri kagan

oturttu tabii. Varlikli, zengin millet üzerine oturmadim. Icte

assiz,dista elbisesiz; düskün,perisan (bilgi yelpazesi.net) millet üzerine oturdum.

Kücük kardesim Kül Tigin, iki sad, kücük kardesim Kül

Tigin ile konustuk. Babamizin,

22 ecimiz kazganmis budun ati küsi yok bo[lmaz]un tiyin,

Türk budun ücün tün udimadim. Küntüz olurmadim. Inim

[Kül Tigin birle iki sad] birle ölü yitü kazgandim. Anca

kazganip biriki budunug ot sub kilmadim. Men [özüm

kagan olurtukuma] yir sayu barmis bu[dun yadagin

yaling in?] ölü yitü [yana]

[22] amcamizin kazanmis oldugu milletin adi sani yok

olmasin diye Türk milleti icin gece uyuyamadim, gündüz

oturmadim. Kücük kardesim Kül Tigin ile, iki sad ile öle

yite kazandim. Öyle kazanip bütün milleti ates,su kilmadim.

Ben kendim kagan oturdugumdan her yere gitmis olan

millet yaya olarak, ciplak olarak, öle yite geri

23 kelti. Budunug igideyin tiyin yirigaru Oguz budun tapa

ilgerü Kitany Tatabi [bu]dun tapa birigerü Tabgac tapa

iki yigir[mi süledim...] süngüsdüm. Anda kisre teng ri

yarlakaduk ücün kutum ülügüm bar ücün ölteci budunug

[tilgür]ü igit[t]im. Yaling budunug tonlug kildim. Cigany

bud[unug] bay ki[ldim].

[23] geldi. Milleti besleyeyim diye kuzeyde Oguz kavmine

dogru; doguda Kitay, Tatabi kavmine dogru, güneyde Cine

dogru on iki defa ordu sevk ettim... savastim. Ondan sonra

Tanri buyurdugu icin, devletim, kismetim var oldugu icin,

ölecek milleti diriltip besledim.Ciplak milleti elbiseli kildim.

Fakir milleti zengin kildim.

24 Az budunug öküs kildim. Igar illigde i[gar] kaganligda

yig kildim. Tört bulung daki budunug kop baz kildim,

yagisiz kildim. Kop manga körti. Yiti yigirmi yasima

Tangut tapa süledim. Tangut budunug bozdum. Oglin

yo[tuz]in yilkisin barimin anda altim. Sekiz yegirmi

yasima Alti C[ub Sogdak]

[24] Az milleti cok kildim.Degerli illiden,degerli kaganlidan

daha iyi kildim. Dört taraftaki milleti hep tabi kildim,

düsmansiz kildim. Hep bana itaat etti. On yedi yasimda

Tanguta dogru ordu sevk ettim. Tangut milletini bozdum.

Oglunu, karisini, at sürüsünü, servetini orda aldim. On

sekiz yasimda Alti Cub Sogdaka

25 tapa süledim. Budunug anda bozdum. Tab[gac O]ng

tutuk bis tümen sü kelti. Iduk Basda süngüsdüm. Ol süg

anda yok kildim. Yigirmi yasima Basmil Iduk [Ku]t

ogusum budun erti, arkis idmaz tiyin süledim. K[ ... ]m

icgertim,kaling[in] ebirü kelürtüm.Iki otuz yasima Tabgac

[25] dogru ordu sevk ettim. Milleti orda bozdum. Cinli Ong

vali, elli bin asker geldi. Iduk Basta savastim. o orduyu

orda yok ettim. Yirmi yasimda, Basmil Iduk Kut soyumdan

olan kavim idi, kervan göndermiyor diye ordu sevk ettim.

K ... m tabi kildim, malini cevirip getirdim. Yirmi iki

yasimda Cine

26 tapa süledim. Caca sengün sekiz tümen [sü] birle

süngüsdüm. Süsin anda ölürtüm. Alti otuz yasima Cik

budun Kirkiz birle yagi bolti. Kem kece Cik tapa süledim.

Örpente süngüsdüm. Süsin sancdim. Az [b]u[dunug

alti]m. [ ... ic]gertim. Yiti o[tuz yasim]a Kirkiz tapa

süledim. Süngüg batimi

[26] dogru ordu sevk ettim. Caca general, seksen bin asker

ile savastim. Askerini orda öldürdüm. Yirmi alti yasimda

Cik kavmi Kirgiz ile beraber düsman oldu. Kemi gecerek

Cike dogru ordu sevk ettim. Örpende savastim. Askerini

mizrakladim. Az milletini aldim ... tabi kildim. Yirmi yedi

yasimda Kirgiza dogru ordu sevk ettim. Mizrak batimi

27 karig söküpen Kögmen yisig toga yo[rip] Kirkiz

budunug uda basdim. Kaganin birle Songa yisda

süngüsdüm. Kaganin ölürtüm, ilin anda altim. Ol yilka

Türgis tapa Altun yisig asa [Ir]tis ögüzüg kece yori[dim.

Türgis budunug uda] basdim. Türgis kagan süsi otca

borca kelti.

[27] kari söküp, Kögmen ormanini asarak yürüyüp Kirgiz

kavmini uykuda basdim. Kagani ile Songa ormaninda

savastim. Kaganini öldürdüm, ilini orda aldim. O yilda

Türgise dogru Altin ormanini asarak Irtis nehrini gecip

yürüdüm. Türgis kaganinin ordusu ates gibi, firtina gibi

geldi.

28 Bolcuda süngüsdümüz. Kaganin yabgu[si]n sadin anda

ölürtüm. Ilin anda altim. Otuz yasima Bis Balik tapa

süledim. Alti yoli süngüsdüm. [... sü]sin kop ö[lü]rtüm

Anda icreki ne kisi tin[...]i yok [bolda]ci er[ti...]a okigali

kelti. Bis Balik ani ücün ozdi. Otuz artuki

[28] Bolcuda savastik. Kaganini, yabgusunu, sadini orda

öldürdüm. Ilini orda aldim. Otuz yasimda Bes Balika dogru

ordu sevk ettim. Alti defa savastim ... askerini hep

öldürdüm. Onun icindeki ne kadar insan ... yok olacakti ...

cagirmak icin geldi. Bes Balik onun icin kurtuldu. Otuz

29 bir yasima Karluk budun bung suz [er]ür barur erkli

yagi boldi. Tamag Iduk Basda süngüsdümiz. Karluk

budunug ölürtüm, anda altim[ ... Bas]mil kara [ ...bud...]

Karluk budun tir[ilip kelti ... ]m ö[lürtüm]. T[okuz Ogu]z

mening budunum erti. Tengri yir bulgakin ücün öding[e]

[29] bir yasimda Karluk milleti sikintisiz,hür ve serbest iken

düsman oldu. Tamag Iduk Basta savastim. Karluk milletini

öldürdüm, orda aldim ... Basmil kara ... Karluk milleti

toplanip geldi ... m, öldürdüm. Dokuz Oguz benim milletim

idi. Gök, yer bulandigi icin, ödüne

30 küni tegdük ücün yagi boldi. Bir yilka tört yoli

süngüsdüm. Ang ilki Togu Balikda süngüsdüm. Togla

ögüzüg yüzüti kecip süsi [ ... ]. Ikinti Andirguda

süngüsdüm. Süsin sancdim. [ ... Ücünc Cus basinda sü]ng

üsdüm. Türk budun adak kamsat[t]i, yablak

[30] kiskanclik degdigi icin düsman oldu. Bir yilda dört

defa savastim: En önce Togu Balikta savastim. Togla

nehrini yüzdürerek gecip ordusu ... ikinci olarak Andirguda

savastim. Askerini mizrakladim ... Ücüncü olarak Cus

basinda savastim. Türk milleti ayak titretti, perisan

31 boldaci erti. Oza yany a keligme süsin agit[t]im. Öküs

ölteci anda tirilti. Anda Tongra yilpaguti bir ogusug Tong

a Tigin yog[inda] egire tokidim. Törtünc Ezginti Kadizda

süngüsdüm. Süsin anda sancdim, yabritdim [ ... ] yarbit

[ ... yasi]ma Amgi korgan kisladikda yut boldi. Yazinga

[31] olacakti. Ilerleyip yayarak gelen ordusunu püskürttüm.

Cok ölecek orda dirildi.Orda Tongra yigiti bir boyu Tongra

Tigin mateminde cevirip vurdum. Dördüncü olarak Ezginti

Kadizda savastim. Askerini orda mizrakladim, yiprattim ...

yiprat ... Otuz iki yasimda Amgi kalesinde kisladikta kitlik

oldu. Ilk baharinda

32 Oguz tapa süledim. Ilki sü tasikmis erti, ikin sü ebde

erti. Üc Oguz süsi basa kelti. Yadag yabiz boldi tip algali

kelti. [Sing]ar süsi ebig barkig yuligali bardi, singar süsi

süngüsgeli kelti. Biz az ertimiz, yabiz ertimiz. Og[uz ... ]t

yag[i ... tengri] küc birtük ücün anda sancdim,

[32] Oguza dogru ordu sevk ettim. Ilk ordu disari cikmisti,

ikinci ordu merkezde idi. Üc Oguz ordusu basip geldi. Yaya,

kötü oldu diyip yenmek icin geldi.Bir kisim ordusu evi barki

yagma etmek icin gitti, bir kisim ordusu savasmak icin

geldi. Biz az idik, kötü durumda idik. Oguz ... düsman ...

Tanri kuvvet verdigi icin orda mizrakladim,

33 yany dim.Tengri yarlikaduk ücün men kazganduk ücün

Türk budun kazg[anmis eri]nc. Men iniligü bunca baslayu

kazganm[asa]r Türk budun ölteci erti, yok [bolda]ci erti.

[Türk] begler [budun anc]a sakining, anca biling. Oguz

bu[dun ... ]d idmayin tiyin süle[dim].

[33] dagittim. Tanri bahsettigi icin, ben kazandigim icin

Türk milleti kazanmistir. Ben kücük kardesimle beraber

böyle basa gecip kazanmasam Türk milleti ölecekti, yok

olacakti. Türk beyleri, milleti, böyle düsünün, böyle bilin!

Oguz kavmi ... göndermeden, diye ordu sevk ettim.

34 Ebin barkin bozdum. O[guz] budun Tokuz Tatar birle

tirilip kelti. Aguda iki ulug süngüs süngüsdüm. Süsin

[boz]dum. Ilin anda altim. anca kazgan[ip ... teng ri]

yarlikaduk ücün ö[züm] otuz artuki ü[c yasima ... ]uk

erti. Ödsig ötülüg küc

[34] Evini barkini bozdum. Oguz kavmi Dokuz Tatar ile

toplanip geldi. Aguda iki büyük savas yaptim. Ordusunu

bozdum. Ilini orda aldim. Öyle kazanip ... Tanri buyurdugu

icin otuz üc yasimda ... idi. Seckin, muhterem, güc

35 igidmis al[p kaganinga ya]ng ildi. Üze Tengri iduk yir

sub [ecim ka]gan kut taplamadi erinc. Tokuz Oguz budun

yirin subin idip Tabgacgaru bardi. Tabgac [ ... ] bu yirde

kelti. Igideyin tiyin sak[inip ...] budun [ ... ]

[35] beslemis olan, kahraman kaganina ihanet etti. Üstte

Tanri, mukaddes yer, su, amcam kaganin devleti kabul

etmedi olacak. Dokuz Oguz kavmi yerini, suyunu terk edip

Cine dogru gitti. Cin ... bu yere geldi. Besleyeyim diye

düsünüp ... millet ...

36 yazukla[... bi]riye Tabgacda ati küsi yok boldi. Bu

yirde manga kul boldi. Men özüm kagan olurtukum ücün

Türk budunug [ ... ]i kilmadim. [Ilig] törüg yigdi

kazgandim. Id[ ... ] tirilip yi[ ... ]

[36] sucla ... güneyde Cinde adi sani yok oldu. Bu yerde

bana kul oldu. Ben kendim kagan oturdugum icin Türk

milletini ... kilmadim. Ili, töreyi cok iyi kazandim ...

toplanip ...

37 [anda süngü]sdüm. Süsin sancdim. Icikigme icikdi,

budun boldi. Ölügme öldi. Seleng e kodi yoripan Kargan

kisilta ebin barkin anda bozdum. [ ... ] yiska agdi. Uygur

il[t]eber yüzce erin ilg[er]ü t[ezip bardi? ... ]

[37] orda savastim.Askerini mizrakladim.Teslim olan teslim

oldu, millet oldu; Ölen öldü. Selengadan asagiya yürüyerek

Kargan vadisinde evini, barkini (bilgi yelpazesi.net) orda bozdum ... ormana

cikti. Uygur valisi yüz kadar askerle doguya kacip gitti ...

38 [ ... ]ti. Türk budun ac erti. Ol yilkig alip igit[t]im.

Otuz artuki tört yasima Oguz tezip Tabgacka kirti.Ökünüp

süledim. Sukun [ ... og]lin yotuzin anda altim.Iki ilteberlig

budun [ ... ]

[38] ... Türk milleti ac idi. O at sürüsünü alip besledim.Otuz

dört yasimda Oguz kacip Cine girdi. Eseflenip ordu sevk

ettim. Hiddetle .., oglunu, karisini orda aldim. iki valili

millet ...

39 [ ... ] Ta[tab]i budun Tabgac kaganka körti. Yalabaci

edgü sabi ötügi kelmez tiyin yayin süledim. Budunug anda

bozdum. Yilki[sin... ] süsi tirilip kelti. Kadirkan yis kon

[ ... ]

[39] ... Tatabi milleti Cin kaganina itaat etti.Elcisi, iyi sözü,

niyazi gelmiyor diye yazin ordu sevk ettim. Milleti orda

bozdum. At sürüsünü ... askeri toplanip geldi. Kadirkan

ormanina kon ...

40 [ ... ]gakinga yiringerü subingaru konti. Biriye Karluk

budun tapa sületip Tudun Yamtarig itim, bardi.[ ... Karluk

il]teber yok bolmis, inisi bir korg[anka [ ... ]

[40] yerine dogru, suyuna dosru kondu. Güneyde Karluk

milletine dosru ordu sevk et diyip Tudun Yamtari

gönderdim, gitti ... Karluk valisi yok olmus, kücük kardesi

bir kaleye ...

41 [... ar]kisi kelmedi. Ani anyitayin tip süledim. Korigu

iki üc kisiligü tezip bardi. Kara budun kaganim kelti tip

ög[di ... ]ka at birtim. Kicig atlig[ ... ].

[41] kervani kosmadi. Onu korkutayim diyip ordu sevk

ettim. Koryucu iki üc kisi ile beraber kacip gitti. Halk

kütlesi kaganim geldi diyip övdü ... ad verdim.Kücük adli...

1 [ ... Kök] Öngüg yoguru sü yorip tünli künli yiti ödüske

subsuz kectim. Corakka tegip yuligci [eri]g k[ ... ]s

Kecinke tegi [ ... ]

[1] ... Gök Öngü cigneyerek ordu yürüyüp, gece ve gündüz

yedi zamanda susuzu gectim. Coraga ulasip yagmaci

askeri ... Kecine kadar ...

Metin

Tercüme

1 [ ... Tab]gac atlig süsi bir tümen artuki yiti bing süg

ilki kün ölürtüm. Yadag süsin ikinti kün kop [ölür]tüm.

Bi [... ]asip bard[ ... ]

[1] ... Cin süvarisini, on yedi bin askeri ilk gün öldürdüm.

Piyadesini ikinci gün hep öldürdüm. Bi ... asip vard ...

2 [... y]oli süledim.Otuz artuki sekiz yasima kisin Kitany

tapa süledim. [ ... Otuz artuki tokuz yasi]ma yazin Tatabi

tapa sü[ledim ...].

[2] defa ordu sevk ettim. Otuz sekiz yasimda kisin Kitaya

dogru ordu sevk ettim ... Otuz dokuz yasimda ilk baharda

Tatabiya dogru ordu sevk ettim...

3 [ ... ] men [ ... ] ölürtüm. Oglin yotuz[in yi]lkisin barimin

[ ... ]ra ko[ ... ]

[3] ben... öldürdüm. Oglunu, karisini, at sürüsünü,

servetini ...

4 bud[un ... yo]tuzin yok ki[ldim ... ]

[4] millet... karisini yok kildim ...

5 yor[... ]

[5] ...

6 süng[üsdüm? ... ]

[6] savastim. ...

7 [bir]tim. Alp erin ölürüp [bal]bal kilu birtim. Elig yasima

Tatabi budun Kitanyda ad[rilti ... ]lker tagka [ ... ]

[7] verdim. Kahraman erini öldürüp balbal kili verdim.

Elli yasimda Tatabi milleti Kitaydan ayrildi. ...lker

dagina

8 Ku sengün basadu tört tümen sü kelti. Töngkes tagda

tegip tokidim. Üc tümen süg [ölürtü]m. B[ir tümen?... ]

rser [ ... ]öktüm. Tatabi [ ... ]

[8] Ku general kumandasinda kirk bin asker geldi.

Töngkes daginda hücum edip vurdum. otuz bin askeri

öldürdüm. On bin ... ise ... öktüm. Tatabi ...

9 ö[lü]rti. Ulug oglum agrip yok bolca Kug Sengünüg

balbal tike birtim. Men tokuz yigirmi yil sad olurtum,to[kuz

yigir]mi yil [kagan olu]rtum, il tutdum. Otuz artuki bir [...]

[9] öldürdü. Büyük oglum hastalanip yok olunca Ku'yu,

generali balbal olarak diki verdim. Ben on dokuz yil sad

olarak oturdum, on dokuz yil kagan olarak oturdum, il

tuttum. Otuz bir ...

10 Türküme budunuma [y]igin anca kazganu birtim. Bunca

kazganip [kangim kagan i]t yil onunc ay alti otuzka uca

bardi. Lagzin yil bisinc ay yiti otuzka yog ertürtüm. Bukag

tutuk [ ... ]

[10] Türküm icin,milletim icin iyisini öylece kazani verdim.

Bu kadar kazanip babam kagan köpek yili, onuncu ay,

yirmi altida ucup gitti. Domuz yili, besinci ay, yirmi yedide

yas töreni yaptirdim. Bukag vali ...

11 kangi Lisün Tay seng ün basad[u] bis yüz eren kelti.

Kokuluk ö[ ... ] altun kümüs kergeksiz kelürti. Yog yiparig

kelürüp tike birti. Cindan igac kelürüp öz yar[ ... ]

[11] babasi Lisün Tay generalin baskanliginda bes yüz

yigit geldi. Kokuluk ... altin, fazla fazla getirdi. Yas töreni

kokusunu getirip diki verdi. Sandal agaci getirip öz ...

12 bunca budun sacin kulkakin [ ... b]icdi. Edgü özlük atin

kara kisin kök teyengin sansiz kelürüp kop koti.

[12] Bunca millet sacini, kulagini ... kesti. Iyi binek atini,

kara samurunu, mavi sincabini sayisiz getirip hep birakti.

13 Tengri teg tengri yaratmis Türk Bilge [Kagan s]abim:

Kangim Türk Bilge Kagan olurtukinda Türk amti begler

kisre Tardus begler Kül Cor baslayu ulayu sadpit begler

öngre Tölis begler Apa Tarka[n]

[13] Tanri gibi Tanri yaratmis Türk Bilge Kagani, sözüm:

Babam Türk Bilge Kagani oturdugunda simdiki Türk

beyleri, sonra Tardus beyleri; Kül Cor basta olarak,

arkasindan sadpit beyleri; önde Tölis beyleri; Apa Tarkan

14 baslayu ulayu sad[pit] begler bu [ ... ] Tamam Tarkan

Tonyukuk Boyla Baga Tarkan ulayu buyruk [ ... ] ic buyruk

Sebig Kül Irkin baslayu ulayu buyruk bunca amti begler

kangim kaganka ertingü

[14] basta olarak, arkasindan sadpit beyleri; bu ... Tamam

Tarkan, Tonyukuk Boyla Baga Tarkan ve buyruk ... ic

buyruk; Sebig Kül Irkin basta olarak, arkasindan buyruk;

bunca simdiki beyler, babam kagana fevkalade

15 ertingü ti umug i[tdi? ... T]ürk beglerin budunin ertingü

ti umug itdi ögd[i ... kangim] kagan [ ... ] ca agar tasig

yogun ig Türk begler budun i[ ... ] irti. Özüme bunca [ ... ].

[15] fevkalade cok iltica etti ... Türk beylerini, milletini

fevkalade cok yüceltti, övdü ... babam kagan ... agir tasi,

kalin agaci Türk beyleri, milleti ... Kendime bunca ...

Metin

Tercüme

1 Tengri teg tengride bolmis Türk Bilge Kagan bödke

olurtum. Sabimin tüketi esid. Ulayu ini yigünüm oglanim

biriki ogusum [budunum biriye sadpit begler yiriya tarkat

buyruk begler Otuz Tatar ... Tokuz Oguz begleri buduni bu

sabimin edgüti esid, katigdi tingla: Ilgerü kün]

[1] Tanri gibi gökte olmus Türk Bilge Kagani, bu zamanda

oturdum. Sözümü tamamiyle isit. Bilhassa kücük kardes

yegenim, oglum, bütün soyum, milletim, güneydeki sadpit

beyleri, kuzeydeki tarkat, buyruk beyleri, Otuz Tatar, ...

Dokuz Oguz beyleri, milleti!Bu sözümü iyice isit, adamakilli

dinle: Doguda gün

2 togsikinga birigerü kün ortusingaru kurigaru kün

batsikinga yirigaru tün ortusingaru anda icreki budun kop

manga körür. [Bunca budun kop itdim]. Ol amti any ig

yok. Türk Kagan Ötüken [yis olursar il]te [bung] yok.

Ilg[erü Sa]ntung [yazika tegi süledim, taluyka kicig

tegmedim. Birigerü Tokuz]

[2] dogusuna, güneyde gün ortasina, batida gün batisina,

kuzeyde gece ortasina kadar, onun icindeki millet hep bana

tabidir. Bunca milleti hep düzene soktum. O simdi kötü

degildir. Türk kagani Ötüken ormaninda otursa ilde sikinti

yoktur. Doguda Santung ovasina kadar ordu sevk ettim,

denize ulasmama az kaldi. Güneyde Dokuz

3 Ersinke tegi süledim, Tüpütke kicig tegmedim. Kurigaru

yincü ögüz kece Temir Kapigka tegi süledim. Yirigaru Yir

Bayirku yiringe tegi sü[ledim]. Bunca yirke tegi yoritdi[m.

Öt]üken [yis]da yig i[di] ermis. Il [tutsik yir Ö]tük[en]

yis ermis.[Bu yirde olurup Tabgac budun] birle tüz[ültüm.

Al]tun kümüs asgi[ti]

[3] Ersine kadar ordu sevk ettim, Tibete ulasmama az

kaldi. Batida Inci nehrini gecerek Demir Kapiya kadar

ordu sevk ettim. Kuzeyde Yir Bayirku yerine kadar ordu

sevk ettim.Bunca yere (bilgi yelpazesi.net) kadar yürüttüm.Ötüken ormanindan

iyisi hic yokmus. Il tutacak yer Ötüken ormani imis. Bu

yerde oturup Cin milleti ile anlastim. Altini, gümüsü, ipegi

4 kutay bungsuz anca birür.Tabgac budun sabi sücig agisi

yimsak ermis. Sücig sabin yimsak agin arip irak [budunug

anca] yagutir ermis. [Yaguru] kond[ukda] kisre any ig

biligin anda ö[yür ermi]s. Edgü bil[ge] kisig edgü alp

kisig yo[ritmaz] ermis. Bir kisi yangils[ar, ogusi buduni

bis]ükinge tegi ki[dmaz]

[4] ipekliyi sikintisiz öylec veriyor. Cin milletinin sözü tatli,

ipek kumasi yumusak imis. Tatli sözle, yumusak ipek

kumasla aldatip uzak milleti öylece yaklastirirmis.

Yaklastirip, konduktan sonra, kötü seyleri o zaman

düsünürmüs. Iyi bilgili insani, iyi cesur insani yürütmezmis.

Bir insan yanilsa kabilesine, milletine, akrabasina kadar

barindirmaz

5 ermis. Sücig sabinga yimsak agisinga arturup öküs

Türk budun öltüg. Türk budun ölsiking. Biriye [Coga]y

yis Tögültün yazi [konay]in [tiser] Türk budun ölsikig.

Anda any ig kisi anca bos[gurur] ermis: Irak erser yablak

agi birür, yaguk erser edgü agi birür tip anca bosgurur

ermis. Bi[lig]

[5] imis. Tatli sözüne, yumusak ipek kumasina aldanip cok

cok, Türk milleti, öldün; Türk milleti, öleceksin! Güneyde

Cogay ormanina, Tögültün ovasina konayim dersen, Türk

milleti, öleceksin! Orda kötü kisi söyle ögretiyormus: Uzak

ise kötü mal verir, yakin ise iyi mal verir diyip öyle

ögretiyormus. Bilgi

6 bilmez kisi ol sabig alip yaguru barip öküs kisi öltüg.

Ol yir[ger]ü barsar, Türk [budun] ölteci sen. Ötüken [yir

olurup arkis] tirkis isar, neng b[ungug yok. Ötüken y]is

olursar,benggü,[il tuta olurtac]i sen.Türk budun tokurkak

sen. Acsar tosik ömez sen, bir todsar acsik ömez sen.

Andagingin ücün igidmis ka[ganingin]

[6] bilmez kisi o sözü alip, yakina varip, cok insan öldün!

O yere dogru gidersen Türk milleti, öleceksin! Ötüken

yerinde oturup kervan, kafile gönderirsen hic bir sikintin

yoktur. Ötüken ormaninda oturursan ebediyen il tutarak

oturacaksin. Türk milleti, toklugun kiymetini bilmezsin.

Aciksan tokluk düsünmezsin. Bir doysan acligi

düsünmezsin. Öyle oldugun icin beslemis olan kaganinin

7 sabin almatin yir sayu bardig. Kop anda alkindig

aril[tig]. Anda [ka]lm[isi] yir [sa]yu kop toru ö[lü

yoriy]ur ertig. Tengri yar[likadukin ücün özüm] kutum

bar ücün ka[gan olurtu]m. Kagan olurup yok cigany

budunug kop kubratdim. Cigany budunug bay kildim. Az

budunug öküs kildim. [Azu bu]

[7] sözünü almadan her gece gittin. Hep orda mahvoldun,

yok edildin. Orda, geri kalaninla, her yere zayiflayarak

ölerek yürüyordun. Tanri buyurdugu icin, kendim devletli

oldugum icin kagan oturdum. Kagan oturup ac, fakir

milleti hep toplattim. Fakir milleti zengin kildim. Az milleti

cok kildim. Yoksa bu

8 sabimda igid bar gu? Türk begler budun buni esiding.

Türk budun[ug tirip i]l tutsikingin bunda urtum. Yangilip

ölsiking in yime bu[nda urtu]m. Neng n[eng] sab[im

erse]r beng gü taska urtum. Angar körü biling. Türk amti

budun begler bödke körügme [begler gü yangildaci siz].

[Kangim]

[8] sözümde yalan var mi?Türk beyleri, milleti, bunu isitin!

Türk milletini toplayip il tutacagini burda vurdum. Yanilip

ölecegini yine burda vurdum. Her ne sözüm varsa ebedi

tasa vurdum. Ona bakarak bilin. Simdiki Türk milleti,

beyleri, bu zamanda itaat eden beyler olarak mi

yanilacaksiniz? Babam

9 kagan ecim kagan olurtukinda tört bulungdaki budunug

nence itm[is ... ] Tengri yarlikaduk [ücün ö]züm

olurutukuma [tört bulungdaki] budunug itdim, yaratdim

i[... ] kildim. [ ... T]ürgis kaganka kizim[in ... ] ertingü

[ulug] törün ali birtim. Tür[gis kagan]

[9] kagan, amcam kagan oturdugunda dört taraftaki

milleti nasil düzene sokmus ...Tanri buyurdugu icin kendim

oturdugumda dört taraftaki milleti düzene soktum ve

tertipledim... kildim. ...Türgis kaganina kizimi... fevkalade

büyük törenle ali verdim. Türgis kaganinin

10 kizin erting ü ulug törün oglima ali birtim. [ ... ertüngü

u]lug [törün ali] birtim, ya[ ... ]t ertü[rtü]m [... baslig]ig

yükündürtüm, tizligig sökürtüm. Üze tengri asra yir

yarlikaduk üc[ün ... ]

[10] kizini fevkalade büyük törenle oguluma ali verdim ...

fevkalade büyük törenle ali verdim ... yaptirdim ... basliya

bas egdirdim, dizliye diz cöktürdüm. Üstte Tanri, altta yer

bahsettigi icin

11 közün körmedik kulkakin esidmedük budunumun

ilgerü kün to[gsikinga?] birigerü [ ... ] ka kurigaru [ ...

sarig altuni]n ürüng kümüsin kirgaglig kutayin kinlig

isg[itis]in özlük atin adgirin kara k[isin]

[11] gözle görülmeyen,kulakla isitilmeyen milletimi doguda

gün dogusuna, güneyde ... batida ... Sari altinini, beyaz

gümüsünü, kenarli ipegini, ipekli kumasini, binek atini,

aygirini, kara samurunu,

12 kök teyeng in Türküme budunuma kazganu birtim, iti

birtim. [ ... ]n bungsuz kiltim. Üz[e teng]ri erklig

[ ...]ümen og[ ... ]n [ ... begle]rig budun [ ... ]

[12] mavi sincabini Türküme, milletime kazani verdim,

tanzim edi verdim ... kedersiz kildim. Üstte Tanri kudretli...

Türk beylerini, milletini

13 [ ... ] igiding, emgetmeng, tolgatmang. [ ... ]m Türk

begler Türk budunum [... ] at [ ... ]rtim [ ... ]ka ta [ ... ]

g [... ür] [ ... ] kazganip yang [ ... ]i bu [ ... ]a bu

kaganingda bu beglerig[de ... su]bungd[a adrilmasar?]

Tü[rk budun]

[13] ... besleyin, zahmet cektirmeyin, incitmeyin! ... benim

Türk beylerim, Türk milletim, ... kazanıp ... bu ... bu

kağanından, bu beylerinden ... suyundan ayrılmazsan,

Türk milleti,

14 özüng edgü körteci sen, ebing e [ki]rteci sen, bung suz

boldaci s[en ... anda] kisre [Tabgac kagand]a bedizcig

kop k[elürtüm. Mening s]abimin simadi, icreki bedizcig

iti. Ang ar adincig bediz [urturtum. Tas tokittim.

Könkülteki sabimin urturtum ...]

[14] kendin iyilik göreceksin, evine gireceksin, dertsiz

olacaksin. ... Ondan sonra Cin kaganindan resimleyici

hep getirttim. Benim sözümü kirmadi, maiyetindeki

resimciyi gönderdi. Ona bambaşka türbe yaptırdım. İçine

dışına bambaşka resim vurdurdum. Tas yontturdum.

Gönüldeki sözümü vurdurdum ...

15 On Ok ogling a tating ategi buni körü biling Benggü

tas [tokitdim ... ] tokitdim, bitid[d]im. [... ] ol tas barkin

[ ... ]

[15] On Ok ogluna, yabancina kadar bunu görüp bilin!

Ebedi tas yontturdum ... yontturdum, yazdirdim. ... O tas

türbesini ...

Metin

Tercüme

1 [ ... ] üze [ ... ]

[1] ... üstte ...

2 Bilge Kagan u[cdi?]

[2] Bilge Kagan uctu.

3 yay bolsar, üze t[engri]

[3] Yaz olsa, üstte gök

4 köbürgesi öterce anc[a taki?]

[4] davulu gürler gibi, öylece ve

5 tagda sigun ötser [anca?]

[5] dagda yabani geyik gürlese, öylece

6 sakinur men. Kangim ka[gan]

[6] matema gark oluyorum. Babam kaganin

7 tasin özüm kagan [ ... ]

[7] tasini kendim kagan ...

8 [ ... ]

[8] ...

9 [ ... ]

[9] ...

Metin

Tercüme

1 [ ... Bilge] Kagan b[itingin] Yol[l]ug Tigin bitidim.

Bunca barkig bedizig uzug [ ... k]agan atisi Yol[l]ug

Tigin men ay artuki tört kün [olu]rup bitidim.

bedizetim. Yag[ ... ]

[1] Bilge Kagan kitabesini Yollug Tigin, yazdim. Bunca

türbeyi, resim sanati ... kaganin yegeni Yollug Tigin ben

bir ay dört gün oturup yazdim, resimledim