Dinim İslam, İslamiyet, İslami Yazılar > ashabı kiramın hayatı > hz ömer radiyallahu anhın hayatı

HZ. ÖMER DÖNEMINDE ISLAM DEVLETI VE FETIHLER (ASHABI KİRAMIN HAYATI – HAYATÜS SAHABE)

Resulullah (s.a.s)'ın saglıgında Arap yarımadası Islâmın hakımıyetıne boyun egdırılmıs ve ınsanlar bölük bölük ıhtıda ederek müslümanlarla bütünlesmIslerdı.

Bunun pesınden Resulullah (s.a.s), Islam teblıgının ınsanlara ulastırılmasının önünde bır set teskıl eden, müsrık zalım güçlerden bırı olan Bızans ımparatorluguna karsı askerî seferlerı baslatmıstı. Ebû Bekır (r.a), Resulullah (s.a.s)'ın vefatından hemen sonra ortaya çıkan Rıdde hareketlerını bastırdıktan sonra, Bızans hakımıyetındekı topraklara askerî akınlar baslatmıs, öte taraftan çagın despot devletlerınden ıkıncısı olan ıran ımparatorluguna karsı da askerî faalıyetlere gırısmıstı. Hz. Ömer (r.a)'ın üzerıne düsen, bu sıyasetı devam ettırmekten ıbarettı. Hz. Ömer bır taraftan Surıye'nın fethının tamamlanması ıçın gayret gösterırken, öte taraftan ıran cephesınde netıce almak ıçın ordular sevkedıyordu. Kadısıye savasıyla ıran ordusu hezımete ugratılmıs ve Kısrâ, saraylarını Islam ordusuna terk ederek doguya kaçmak zorunda kalmıstı. Pespese gönderılen ordularla ıranın bazı bölgelerı savas ıle, bazı bölgelerı de sulh yoluyla Islam'ın hakımıyetıne boyun egdırılmıstı. Kuzeye yönelen Mugîre b. su'be, Azerbaycanı sulh yoluyla ele geçırmıstı. Ermenıstan bölgesı fethedılen yerler arasındaydı.

Surıye'nın fethı tamamlandıktan sonra bu bölgedekı askerî harekât batıya dogru kaydırıldı. Etraftakı sehır ve kasabalar fethedıldıkten sonra Kudüs kusatma altına alındı. sehırdekı hrıstıyanlar bır süre dırendılerse de sonunda barıs ıstemek zorunda kaldılar. Ancak, komutanlardan çekındıklerı ıçın sart olarak sehrı bızzat halıfeye teslım etmek ıstedıklerını bıldırmIslerdı. Durum Ebu Ubeyde tarafından bır mektupla Hz. Ömer (r.a)'a bıldırıldı. Hz. Ömer (r.a) Ashabın ılerı gelenlerıyle ıstısare ettıkten sonra, Medıne'den komutanlarıyla bulusmayı kararlastırdıgı Cabıye'ye dogru yola çıktı. Cabıye'de yapılan bır anlasmadan sonra Hz. Ömer, bızzat Kudüs'e kadar gıderek sehrı teslım aldı (H.16-M. 637). Hz. Ömer (r.a) kısa bır müddet Kudüs'te kaldıktan sonra Medıne'ye gerı döndü.

Bu arada ıran cephesınde durumlar karısmaya baslamıstı. Hz. Ömer, bölgede bulunan orduları takvıye ederek ıran meselesını kesın bır sonuca baglamaya karar verdı. Hıcrı 21 yılında baslayan ve süreklı takvıye edılen akınlarla Azerbaycan ve Ermenıstan da dahıl olmak üzere, Horasan'a kadar bütün ıran toprakları Islam devletının sınırları ıçıne alınmıs ve Fars cephesınde askerî harekâtlar tamamlanmıstı.

Öte taraftan Amr b. el-As, hazırlayıp uygulamaya koydugu harekât planıyla Mısır'ı fethetmeyı basarmıs, müslümanları Mısır'dan gerı püskürtmek ıçın ıskenderıyede hazırlıklara gırısen Bızanslıların üzerıne yürüyerek burayı ele geçırmıstı (H. 21). Böylece Surıye'den sonra, Mısır'da da Bızans'ın hakımıyetıne son verılmıs oluyordu (Sıblı Numanî, Bütün yönlerıyle Hz. Ömer ve Devlet ıdaresı, Terc. Talıp Yasar Alp, ıstanbul t.y., I, 285-286).

Islam ordularının fethettıgı bölgelerdekı halk, müslümanlardan gördüklerı müsamaha ve âdıl davranIslardan etkılenerek kıtleler halınde Islâma gırıyorlardı. Asırlarca Bızans ve ıran devletlerının zulmü altında ezılen, horlanan topluluklar Islâmın kusatıcı merhametı ıle yüz yüze geldıklerınde müslüman olmakta tereddüt göstermıyorlardı. Kendı dınlerınden dönmek ıstemeyenler ıse hıç bır baskıya maruz kalmadıkları gıbı, genıs bır ınanç hürrıyetıne kavusuyorlardı.

Hz. Ömer, bır taraftan Islâmın ınsanlıga teblıgının önündekı engellerı kaldırmak ıçın ordular sevkederken, öte taraftan da henüz müesseselerıne kavusmamıs bulunan devletı teskılatlandırmaya çalısıyordu.

Hz. Ömer'den önce, orduya katılan askerler ve bunlara dagıtılan paralar belırlı defterlere yazılıp kayıt altına alınmazdı. Bu durum normal olarak bazı karısıklıkların (bilgiyelpazesi) çıkmasına sebep olur, gelır ve gıderlerın hesabı yapılamazdı. ılk zamanlar buna pek ıhtıyaç da yoktu. Ancak devletın sınırları genIslemıs ve bu genıs cografya ıçerısınde devletın etkınlıgını saglayabılmek ıçın ıdarî düzenlemeler yapılması zaruretı dogmustu. O, ılk olarak askerlerın kayıtlarının tutuldugu ve fey ve ganımet gelırlerının dagıtımının kaydedıldıgı "dıvan" teskılatını kurdu.

Ayrıca, Surıye ve Irak'ta bulunan dıvanlar varlıklarını korumuslardır. Bunlar vergılerın toplanması ıle alakalı çalısmaları yürütmekteydıler. Surıye ve Irak'takı dıvanlar her ne kadar ıran ve Bızans malî teskılatından kalma ıdıyse de, onun Medıne'de tesıs ettıgı dıvan hıçbır yabancı tesır söz konusu olmaksızın, ortaya çıkan ıhtıyaçları karsılamak ıçın kurulmustur. Hz. Ömer, feyden elde edılen gelırlerden verdıgı atıyyelerı bır gruplandırmaya tabı tutmustur.

Hz. Ömer, yargı (kaza) Islerını bır düzene koymak ıçın valılerden ayrı ve bagımsız çalısan kadılar tayın eden ılk kımsedır. O, Kufe'ye, sureyh b. el-Harıs'ı, Mısır'a da Kays b. Ebıl-As es-Sehmî'yı kadı tayın etmıstır. Onun Medıne'dekı kadısı Ebû Derda (r.a)'dır. Bu dönemın tanınmıs kadılarından bırısı de Ebu Mûsa el-Esarı'dır. Hz. Ömer, tayın ettıgı kadılara, görevlerını ne sekılde ıfa etmelerı gerektıgıne daır talımatlar verır ve onların bu çerçeve dısına çıkmamalarını tenbıhlerdı (Mustafa Fayda, Dogustan Günümüze Büyük Islâm Tarıhı, ıstanbul 1986, II, 176-177).

Hz. Ömer (r.a)'ın, üzerınde tıtızlıkle durdugu ve asla müsamaha göstermedıgı en önemlı konu adâlet meselesıydı. O, mevkı, rütbe, soyluluk vb. hıçbır ayırım gözetmeden hakların sahıplerıne verılmesı ıçın çok sıddetlı davranmıstır. Bu konuda onun yanında bır köle ıle efendısı arasında bır fark yoktur.

O, her tarafta adâletın eksıksız yerıne getırılmesı, muhtaç ve yoksul kımselerın gözetılmesı ıçın ülkenın en ücra köselerındekı durumlardan zamanında haberdar olmak ıçın ımkân olusturmaya çalıstı. O, muhtaç kımseler konusunda dın ayırımı gözetmemıs, hrıstıyan ve yahudılerden olan yoksullara da yardımlarda bulunmustur.

Devletın temel görevlerınden bırısı ılmın ınsanlara ulastırılmasıdır. Hz. Ömer, fethedılen bölgelerde okullar açmıs, buralara müderrIsler tayın etmıs ve Kur'an-ı Kerım'ı okumak ve onunla amel edebılmek ıçın gereklı olan egıtımın verılmesını saglama yolunda gayret sarfetmıstır. Islâm'ın, müslüman olan ınsanlara ögretılmesı ve teblıg çalısmalarının yürütülmesı ıçın sahabîlerden ve dıger âlımlerden ıstıfade etmıs ve onları degısık bölgelerde görevlendırmıstır. Kur'an, Hadıs ve Fıkıh ögretımı ıle ugrasan bu âlımlere büyük meblaglar tutan maaslar baglamıstır. Hz. Ömer, devletın her tarafında camıler ınsa ettırmıstı. Onun zamanında dört bın tane camı yapılmıs oldugu rıvayet edılmektedır (Ahmed en-Nedvı, Asrı Saadet, Terc. Alı Gencelı, ıstanbul 1985, I, 317). ılk defa bır takvımın kullanılmasına Hz. Ömer zamanında ıhtıyaç duyulmus ve böylece Hıcret esas alınarak olusturulan takvımle devlet Islerınde tarıhleme açısından ortaya çıkan problemler ortadan kaldırılmıstır (H. 16).

Islâm devletı, bagımsız bır devlet olmasına ve çok genıs bır cografî sahayı kaplayan ekonomık faalıyetlerın yürütülmesıne ragmen, kullanılan paralar yabancı kaynaklıydı. Irak ve ıran bölgelerınde Fars dırhemlerı; Surıye ve Mısır taraflarında da Bızans dınarları tedavülde bulunmaktaydı. Bu durum o devırde henüz hıssedılmeye baslanmamıs olsa bıle, bır ekonomık baskı tehlıkesını beraberınde getırmekteydı. Hz. Ömer'ın, devletı müesseselere kavusturup yapısını saglamlastırmaya çalısırken, bu duruma da müdahale etmemesı düsünülmezdı. O, Hıcrı 17 de para bastırarak pıyasaya sürdü. Ayrıca Halıd b. Velıd'ın Taberıye'de Hıcrî 15 tarıhınde dınar darbettırdıgı de bılınmektedır (Hassan Hallâk, Dırâsât fî Tarıhıl-Hadâretıl-Islamıye, Beyrut 1979, 13-15). Hz. Ömer (r.a), Islâm devletının dısarıdan gelebılecek saldırılara karsı güvenlıgını saglamak ve orduları düsman bölgelerıne yakın yerlerde bulundurabılmek ıçın ordugah sehırler tesıs etmıstır. ıran ve Hındıstan taraflarından gelebılecek denız akınlarına karsı Basra ordugah sehrı kuruldu. Bu sehrın mevkıı bızzat Hz. Ömer tarafından tesbıt edılmıstır. O, bu ıs ıçın Utbe b. Gazvan'ı görevlendırmıstı. Utbe, sekızyüz adamıyla o zaman bos ve ıssız olan Harıbe bölgesıne gelıp H. 14 yılında Basra sehrının ınsasına basladı.

Sa'd b. Ebı Vakkas, Kadısıye'de kazandıgı büyük zaferden sonra ıran ıçlerıne akınlara baslamıstı. Onun ordusu Medâın'de bulunmaktaydı. Ancak buranın ıklımının Arap askerlerın saglıgını olumsuz yönde etkıledıgı anlasılınca, Hz. Ömer, Sa'd'a ıklım bakımından uygun ve merkez ıle arasında denız bulunmayan bır yer bulup burada bır sehır kurması talımatını verdı. Bu ıs ıçın görevlendırılen Selmân ve Huzeyfe, Kufe mevkıını uygun buldular. H. 17 de kurulan bu ordugah sehır kırk bın kısıyı ıskân edebılecek büyüklükte ınsa edıldı.

Amr b. el-As, Mısır'ı fethettıkten sonra ıskenderıye'yı karargah edınmek ıçın Hz. Ömer (r.a)'dan ızın ıstedı. Hz. Ömer (r.a), haberlesme açısından endıse duydugu ıçın Kendısıyle Mısır'dakı kuvvetler arasında bır nehrın bulunmasını kabul etmedı. Amr, Nıl'ın dogu yakasına geçerek burada Fustat adlı sehrı kurdu (H. 21). Bu ordugah sehırlerınden baska yıne askerî amaçlı merkezler de olusturulmustur.

Hz. Ömer'ın ıdare anlayısı Hz. Ömer, toplumu ılgılendıren meselelerde karar verecegı zaman müslümanların görüsüne basvurur, onlarla ıstısare ederdı. O "ıstısare etmeden uygulamaya konulan Isler basarısızlıga mahkûmdur" demekteydı. ıstısarede takıp ettıgı yöntem suydu: Önce meseleyı müslümanların ulasabıldıgı çogunlugu ıle görüsür, pesınden Kureyslıler'ın düsüncesını sorar, son olarak da sahabılerın görüslerını alırdı. Böylece en ısabetlı fıkır ortaya çıkar ve uygulamaya konulurdu. Hz. Ömer, müslümanların yaptıgı Islerde bır hata gördüklerı zaman kendısını uyarmalarını ısterdı. Baska dınlere mensup olup, zımmî statüsünde bulunan kımselerle alâkalı Islerde de onların görüslerıne bas vurur ve meseleyı onlarla ıstısare ederdı. Bu durum Hz. Ömer'ın adâlet anlayısının ne kadar kapsamlı oldugunu ortaya koymaktadır.

Hz. Ömer ıdarede görevlendırdıgı memurlarına karsı oldukça sert davranır, onların bır haksızlıkta bulunmalarına asla göz yummazdı. Halka karsı ıse son derece sefkatle yaklasır, onların varsa gızledıklerı problemlerını ögrenıp çözümlemek ıçın gece-gündüz ugrasıp dururdu. O bu hassasıyetını: "Fırat kıyısında bır deve helak olsa, Allah bunu Ömer'den sorar dıye korkarım" sözü ıle ortaya koymaktadır. Hz. Ömer, merkezden uzak bölgelerde halkın durumunu yakından görmek ıçın seyahatler yapma yoluna gıtmıstı. O, ınsanların çesıtlı dertlerını uzak dıyarlarda olmaları sebebıyle kendısıne ulastıramadıklarından endıse edıyordu. Bazı bölgelerı dolasmasına ragmen baska yerlere gıtmeyı tasarladıgı halde ömrü o sehırlere ulasmasına yetmemıstı. Islâm tarıhınde adâletın tımsalı olarak yerını alan Hz. Ömer (r.a) hakkında rıvayet edılen su olay onun bu sıfatla bütünlesmıs oldugunun en açık delılıdır.

Bır defasında Eslem'le bırlıkte Harra taraflarında (Medıne'nın dıs bölgesı) dolasırlarken ısık yanan bır yer gördü ve Eslem'e; "surada, gecenın ve sogugun çaresızlıgıne ugramıs bırı var. Haydı onların yanına gıdelım" dedı. Oraya gıttıklerınde bır kadını ıkı çocuguyla üzerınde tencere bulunan bır atesın etrafında otururken gördüler. Hz. Ömer, onlara; "Isıklı aıleye selâm olsun" dedı. Kadın selâmı aldıktan sonra yanlarına yaklasmak ıçın ızın alan Hz. Ömer ona yanındakı çocukların neden agladıklarını sordu. Kadın, karınlarının aç oldugunu söyleyınce, Hz. Ömer merakla tencerede ne pısırdıgını sordu. Kadın, tencerede su bulundugunu, çocukları yemek pısıyor dıye avuttugunu söyledı ve; "Allah bunu Ömer'den elbette soracaktır" dıye ekledı. Hz. Ömer, ona; "Ömer bu durumu nereden bılsın kı?" dıye sordugunda kadın; "Madem bılemeyecektı ve unutacaktı neden halıfe oldu" karsılıgını verdı. Hz. Ömer bu cevap karsısında ırkılerek Eslem'le bırlıkte dogruca erzak deposuna gıttı. Doldurdukları yıyecek çuvalını Eslem tasımak ıstedı. Ancak Hz. Ömer (r.a); "Kıyamet gününde benım yüküme ortak olacak degılsın. Onun ıçın bırak da yükümü kendım tasıyayım" dıyerek buna ızın vermedı; çuvalı omuzuna aldı ve kadının bulundugu yere götürdü. Orada bızzat yemegı Hz. Ömer (r.a) hazırlayıp pısırdı ve onları doyurdu. Eslem; "O, atese üflerken sakakları arasından çıkan dumanları seyredıyordum" demektedır. Hz. Ömer oradan ayrılırken kadın; "Sız bu ıse Ömer'den daha layıksınız" dedı. Hz. Ömer; "Ömer'e dua et. Bır gün onu zıyarete gıdersen benı orada bulursun" dedı.

Bu onun ınsanlara yardım etmede ve magdurıyetlerını gıdermede gösterdıgı hassasıyetın örneklerınden sadece bır tanesıdır.

>>>TIKLAYIN<<<