eğitim öğretim ile ilgili belgeler > konu anlatımlı dersler > coğrafya dersi ile ilgili konu anlatımlar

HARİTA, HARİTA ÖLÇEKLERİ, HARİTA ÇEŞİTLERİ, PROJEKSİYON VE İZDÜŞÜM YÖNTEMLERİ, HARİTA PROBLEMLERİ (COĞRAFYA KONU ANLATIMI)

 

Yeryüzünün tamamının ya da bir bölümünün, kuşbakışı görünüşünün, belli bir ölçek dahilinde küçültülerek, bir düzlem üzerine aktarılmasıyla elde edilen çizime harita denir.

 

Bir çizimin harita özelliği taşıyabilmesi için gerekli olan koşullar şunlardır:

 

1. Kuşbakışı olarak çizilmiş olması

 

Haritası çizilen alanın tam tepeden görünüşü kuşbakışı olarak adlandırılır. Haritaların çiziminde tepeden görünüm sağlanamaz ise yeryüzü şekillerinin biçimlerinde, boyutlarında ve birbirlerine göre uzaklıklarında değişmeler olur.

 

2. Ölçekli olması

 

Haritalardaki küçültme oranına ölçek denir. Bir başka ifade ile harita üzerindeki uzunlukların gerçek uzunluklara olan oranıdır. Yerşekillerinin biçimleri ve boyutları, oldukları gibi aktarılamadığı için, belli bir ölçek dahilinde küçültülmesi gereklidir.

 

3. Bir düzleme aktarılmış olması

 

Dünya’nın kutuplardan basık, Ekvator’dan şişkin kendine has küresel bir şekli vardır. Dünya’nın küresel yüzeyi düzleme aktırılırken bazı güçlüklerle karşılaşılır. Bunun nedeni, küresel yüzeyin düzleme aktarılmasının geometrik açıdan imkânsız olmasıdır. Buna bağlı olarak haritalar çizilirken, kara ve denizlerin yerküre üzerindeki biçimleri ve genişlikleri tam olarak yansıtılamamakta ve boyutlarında gerçeğe uymayan bozulmalar olmaktadır. Haritalarda görülen ise, gerçeğin az ya da çok benzeridir.

 

 

HARİTA ÖLÇEKLERİ

 

Ölçek iki şekilde gösterilir.

 

a. Kesir ölçek:

 

 

Küçültme oranı kesirli sayılarla ifade edilen ve haritalarda en çok kullanılan ölçeklerdir. 1/500, 1/5.000, 1/50.000, 1/500.000 gibi.

 

Kesir ölçeklerde pay her zaman 1 dir. Paydada yer alan sayı ise, haritası çizilen alanın kaç defa küçültüldüğünü gösterir.

 

b. Çizik (Grafik) Ölçek:

 

 

 

 

Eşit dilimlere ayrılmış bir çizgi üzerinde harita üzerindeki uzunlukların gerçek uzunluklara oranının gösterildiği ölçeklerdir.

 

Herhangi bir yerin, kuşbakışı görünüşünün ölçeksiz ve kabataslak olarak bir düzleme aktarılmasına kroki denilmektedir. Harita ile kroki arasındaki fark, krokinin ölçeksiz, haritanın ise ölçekli olmasıdır.

 

 

HARİTA ÇEŞİTLERİ

 

A. KULLANIM AMAÇLARINA GÖRE HARİTALAR

 

1. İdari ve Siyasi Haritalar

 

 

Ülkelerin başka ülkelerle olan sınırlarının gösterildiği haritalara siyasi haritalar adı verilirken, ülkelerin kendi içerisindeki illeri, eyaletleri, bölgeleri gösteren haritalara idari  harita denir.

 

2. Beşeri ve Ekonomik Haritalar

 

 

Nüfus, göç, yerleşme, tarım, hayvancılık, sanayi, turizm, vb. dağılışını gösteren haritalardır.

 

3. Fiziki Haritalar

 

 

Yeryüzü şekillerinin fiziki yapısını, dağılış ve yükseltilerini gösteren haritalardır.

 

4. Özel Haritalar

 

 

Belirli bir konu için özel olarak hazırlanan haritalardır. (Jeomorfoloji, meteoroloji, toprak haritaları gibi.)

 

 

B. ÖLÇEKLERİNE GÖRE HARİTALAR

 

1. Büyük Ölçekli Haritalar

 

 

a. Plânlar: Ölçeği 1/20.000'e kadar olan haritalardır. Şehir imar plânları, kadastro haritaları bu türdendir.

 

b. Topografya Haritaları: Ölçeği 1/20.000 ile 1/200.000 arasında olan haritalardır. Ulaşım haritaları ile topografik, jeolojik, morfolojik haritalar bu türdendir.

 

Büyük ölçekli haritaların genel özellikleri şunlardır:

 

– Paydası küçüktür.

 

– Dar alanları gösterir.

 

– Ayrıntıyı gösterme gücü fazladır.

 

– Küçültme oranı azdır.

 

– Aynı alanı gösteren küçük ölçekli haritalara göre düzlemde daha fazla yer kaplarlar.

 

– İzohipsler arası yükselti farkı azdır.

 

– Bozulma oranı azdır.

 

 

2. Orta Ölçekli Haritalar

 

 

Ölçeği 1/200.000 ile 1/500.000 arasında olan haritalardır.

 

 

3. Küçük Ölçekli Haritalar

 

 

Ölçeği 1/500.000 den daha küçük olan haritalardır. Bu haritalar Dünya’nın, kıtaların, ülkelerin tamamını veya bir bölümünü gösterir.

 

Küçük ölçekli haritaların genel özellikleri şunlardır:

 

– Paydası büyüktür.

 

– Geniş alanları gösterir.

 

– Ayrıntıyı gösterme gücü azdır.

 

– oranı fazladır.

 

– Aynı alanı gösteren büyük ölçekli haritalara göre düzlem üzerinde daha az yer kaplarlar.Küçültme

 

– İzohipsler arası yükselti farkı fazladır.

 

– Bozulma oranı fazladır.

 

 

PROJEKSİYON VE İZDÜŞÜM YÖNTEMLERİ

 

 

Harita çizimindeki zorluklar dikkate alınarak bazı metodlar geliştirilmiştir. Buna projeksiyon (izdüşüm) yöntemleri adı verilir.

 

Projeksiyonlar, izdüşüm (Yükseltinin sıfır m. kabul edilmesi) esasına göre çizildiğinden, yükseltinin fazla olduğu yerlerde ve ülkelerde izdüşüm alan ile gerçek alan arasındaki fark artar.

 

Türkiye’de, izdüşüm alan ile gerçek alan arasındaki farkın en fazla olduğu bölgeler Doğu Anadolu ve Karadeniz, en az olduğu bölgeler ise Marmara ve Güneydoğu Anadolu’dur.

 

Başlıca projeksiyon yöntemleri şunlardır:

 

Silindir Projeksiyon: Ekvator ve çevresindeki bölgelerin çiziminde kullanılır.

 

Konik Projeksiyon: Kutuplar ve çevresindeki bölgelerin çiziminde kullanılır.

 

Düzlem (Ufki) Projeksiyon: Bu projeksiyonla elde edilen haritalarda biçim ve alan bozulmaları çok fazladır. Bu haritalar daha çok denizcilik ve havacılıkta kullanılır.

 

 

HARİTA PROBLEMLERİ

 

Eğim Hesaplama

İki nokta arasındaki yükselti farkının, yatay uzaklığa oranına eğim denir.

FORMÜL:

Formülün Açıklaması: Eğim değeri yüzde (%) olarak isteniyorsa bu oran 100 ile, binde (‰) olarak isteniyorsa 1000; derece ( o ) olarak isteniyorsa 60 ile çarpılır. Eğim hesaplamalarında birimler metre cinsinden alınır. Özellikle yatay mesafe genelde km cinsinden verilir. Km verildiğinde (000) üç sıfır ekleyerek birimi metreye çeviririz.

 

Soru: A - B arasındaki uzaklık 1 / 600.000 ölçekli haritada 4 cm gösterilmiştir. Aralarındaki yükselti farkı 1200 m. olduğuna göre, A ile B arasındaki eğim binde (%o) kaçtır?

Çözüm:

A B arasındaki gerçek uzaklık;

4 X 6 = 24 km olduğuna göre,

Eğim = Yükseklik Farkı (m) / Yatay Uzaklık (m) X 1000

Eğim = 1200 / 24.000 X 1000

Eğim = %o 50'dir.

Uyarı: Eğim yüzde (%) olarak hesaplanırken 100 ile, binde (%o) olarak hesaplanırken 1000 ile çarpılır.

 

Gerçek Uzunluğu Hesaplama:

 

Gerçek uzunluk, yani arazi üzerindeki uzunlukluktur.

 

FORMÜL:

Gerçek Uzunluk = Ölçek (Payda) X Harita Uzunluğu

 

Soru: 1 / 850.000 ölçekli bir haritada A - B kentleri arası 8 cm ölçülmüştür. Buna göre iki kent arasındaki kuş uçuşu uzaklık kaç km'dir?

Çözüm:

Gerçek Uzunluk = Ölçek X Harita Uzunluğu

Gerçek Uzunluk = 850.000 X 8

Gerçek Uzunluk = 6.800.000 cm = 68 km'dir.

 

Soru: 1 / 750.000 ölçekli bir haritada A-B noktaları arasındaki uzaklık 12 cm ölçülmüştür. Aynı uzaklık 1 / 1.500.00 ölçekli bir haritada kaç cm ile gösterilir?

Çözüm:

1 / 750.000 ölçekli haritada 12 cm'lik uzaklık, 1 / 1.500.000 ölçekli haritada x cm gösterilir.

Ölçekler arasında 750.000 / 1.500.000 oranı bulunduğuna göre harita uzunlukları arasında 12 / x oranı vardır.

x = 750.00 X 12 / 1.500.000 = 6 cm'dir.

 

İzdüşümsel Alanın Hesaplanması:

 

İzdüşümsel alan, yer şekillerinin izdüşümünün alınması ile hesaplanan alandır. Arazi üzerindeki gerçek alan hesaplamalarında ise yer şekilleri yüzölçümü dikkate alınır. Bu nedenle bir yerin izdüşümü alanı ile gerçek alanı arasındaki fark yardımıyla arazinin engebeliliği hakkında bilgi edinilebilir.

 

İzdüşüm alanı ile gerçek alan arasındaki fark fazla ise, arazinin engebesi de fazladır.

 

FORMÜL:

İzdüşümsel Alan = Ölçek (Payda)² X Haritadaki Alan

 

Soru: 1 / 700.000 ölçekli bir haritada bir adanın kapladığı alan 15 cm² olduğuna göre adanın izdüşümsel alanı kam km² dir?

Çözüm:

İzdüşümsel Alan = (Ölçek Paydası)² X Haritadaki Alan

İzdüşümsel Alan = (700.000)² X 15

İzdüşümsel Alan = 49 X 10¹⁰ X 15 = 7³⁵ X 10¹⁰ cm²

cm²'yi km²'ye çevirmek gerekir.

735 X10¹⁰ cm² = 735 km²'dir.

 

Haritadaki Alanı Hesaplama

 

FORMÜL:

Haritadaki Alan = Gerçek Alan / Ölçek (Payda)²

 

Soru: Gerçek alanı 590.4 km² olan göl 1 / 1.200.000 ölçekli haritada kaç cm² gösterilir?

Çözüm:

Haritadaki Alan = Gerçek Alan / Ölçek² (Payda)

Haritadaki Alan = 590.4 / (12)²

Haritadaki Alan = 590.4 / 144 = 4.1 cm²

Uyarı: Haritalardaki alan hesaplanırken ölçek paydasının karesi mutlaka alınmalıdır.

 

Ölçek Hesaplama (Harita ve arazi üzerindeki uzunlukların verildiği sorularda)

 

FORMÜL:

Ölçek (Payda) = Harita Uzunluğu / Gerçek Uzunluk

 

Soru: Arazi üzerindeki 84 km'lik uzunluk, ölçeği bilinmeyen haritada 7 cm gösterildiğine göre, haritanın ölçeği nedir?

Çözüm:

Ölçek (Payda) = Harita Uzunluğu / Gerçek Uzunluk

Ölçek (Payda) = 7 / 8.400.000

Ölçek (Payda) = 1.200.000 cm

Ölçek : 1 / 1.200.000'dir.

 

Ölçek Hesaplama (Harita ve arazi üzerindeki alanların verildiği sorularda)

 

FORMÜL:

Ölçek (Payda) = Haritadaki Alan / Gerçek Alan

 

Soru: Gerçek Alanı 4375 km² olan bir göl, ölçeği bilinmeyen haritada 7 cm² gösterildiğine göre haritanın ölçeği nedir?

Uyarı : Harita ve arazi üzerindeki alanların verildiği sorularda ölçeği hesaplarken kare kök almayı unutmayınız.

 

 

HARİTA HESAPLAMALARI (ÖZET ANLATIM)

 

Harita problemlerinde en çok km’yi cm’ye veya cm’yi km’ye çevirme(bilgi yelpazesi.com) işlemi vardır. Bunun için, cm’yi km’ye çevirirken 5 sıfır silinir. Km’yi cm’ye çevirirken de 5 sıfır eklenir.

 

 

1. Uzunluk Problemleri

 

Kısaltmalar;

 

G.U. = Gerçek Uzunluk

 

H.U. = Haritadaki Uzunluk

 

Ölç. P. = Ölçeğin Paydası

 

 a. Gerçek Uzunluk: Harita uzunluğu ile ölçek verilerek gerçek uzunluk sorulduğunda aşağıdaki formül kullanılır.

 

                        Gerçek Uzunluk= Harita Uzunluğu X Ölçeğin Paydası

 

 

b. Harita Uzunluğu: Gerçek uzunluk ile ölçek verilerek harita uzunluğu sorulduğunda aşağıdaki formül kullanılır.

 

Harita Uzunluğu =  Gerçek  Uzunluk : Ölçeğin Paydası

 

 

c. Ölçek: Gerçek uzunluk ile harita uzunluğu verilerek ölçek sorulduğunda aşağıdaki formül kullanılır.

 

Ölçek = Harita Uzunluğu : Gerçek  Uzunluk

 

 

2. Alan Problemleri

 

Kısaltmalar;

 

G.A. = Gerçek Alan

 

H.A. = Haritadaki Alan

 

Ölç. P2 = Ölçeğin Paydasının Karesi

 

a. Gerçek Alan: Haritadaki alan ve ölçek verilerek gerçek alan sorulduğunda aşağıdaki formül kullanılır.

 

G.A = H.A x Ölç.P2

 

 

b. Harita Alanı: Gerçek alan ve ölçek verilerek haritadaki alan sorulduğunda aşağıdaki formül kullanılır.

 

Harita Alanı =  Gerçek Alan : Ölçeğin Payda Karesi

 

 

 

c. Ölçek: Gerçek alan ile harita alanı verilerek ölçek sorulduğunda aşağıdaki formül kullanılır.  

 

Ölçeğin Payda Karesi = Gerçek Alan : Haritadaki Alan

 

 

3. Çizik Ölçeğin Kesir Ölçeğe Çevrilmesi

 

Harita problemlerinde çizik ölçek verilip kesir ölçeğe çevrilmesi istendiğinde;

 

Ölçek = Çizik Ölçeğin Gösterdiği Harita Uzunluğu : Çizik Ölçeğin Gösterdiği Gerçek Uzaklık

 

HARİTALARDA YERYÜZÜ ŞEKİLLERİNİ GÖSTERME YÖNTEMLERİ (İZOHİPS, İZOBAT)

 

1. RENKLENDİRME YÖNTEMİ

 

Fiziki haritalarda yeryüzü şekillerini daha belirgin gösterebilmek için yükselti basamakları renklerle ifade edilir. Renklendirme işlemi, aşağıdaki tabloda gösterildiği gibi olur:

 

Yükselti basamakları (m)

 Kullanılan Renkler

 

0-200

 Yeşil

 

200-500

 Açık Yeşil

 

500-1000

 Sarı

 

1000-1500

 Turuncu

 

1500-2000

 Açık Kahverengi

 

2000 ve üzeri

 Koyu Kahverengi

 

Fiziki haritalarda beyaz renkler buzulları ya da kalıcı karları gösterirler. Göl, deniz ve okyanuslar ise mavi renkle gösterilmektedir. Mavinin tonu koyulaştıkça derinliğin arttığı anlaşılır. Renklendirme yöntemi, günümüzde en çok kullanılan yöntemlerdendir.

 

 

2. GÖLGELENDİRME YÖNTEMİ

 

Yer şekillerinin bir yönden ışıkla aydınlatıldığı düşünülür. Buna göre, ışık alan yerler açık, gölgede kalan yerler koyu renkte boyanır. Haritacılıkta daha çok yardımcı bir yöntem olarak kullanılır.

 

 

3. TARAMA YÖNTEMİ

 

Eğim ile orantılı olarak kalınlıkları artan çizgilerle yer şekilleri gösterilir.

 

Tarama yönteminde, eğim fazla ise çizgiler kalın, kısa ve sık olur. Eğim az ise çizgiler ince, uzun ve seyrek olur. Düz alanlar ise taranmayarak boş bırakılır. Fazla kullanılmayan bir yöntemdir.

 

 

4. KABARTMA YÖNTEMİ

 

Yeryüzü şekillerinin belirli bir ölçek dahilinde küçültülerek oluşturulan maketleridir. Bu yöntem, yer şekillerinin gerçeğe en uygun olarak gösterilmesini sağlar. Ancak, kabartma haritaların yapılışı ve taşınması zor olduğundan kullanım alanı dardır.

 

 

5. İZOHİPS (EŞ YÜKSELTİ) YÖNTEMİ

 

Deniz seviyesinden itibaren aynı yükseklikteki noktaların birleştirilmesiyle elde edilen eğrilere izohips eğrileri denir.

 

İzohipslerin özellikleri şunlardır:

 

İç içe kapalı eğrilerdir.

 

Yeryüzü şekillerinin yükseltilerini ve biçimlerini canlandırırlar.

 

Sıfır (0) m izohipsi deniz seviyesinden başlar. Kara ile denizin birleştiği deniz kıyısını düz bir çizgi halinde takip eder. Buna kıyı çizgisi adı verilir.

 

İzohips eğrileri dağ doruklarında nokta halini alır. Buralar zirve olarak tanımlanır.

 

İzohipsler yeryüzü şekillerinin kuşbakışı görünümünü belirler.

 

En geniş izohips halkası en alçak yeri, en dar izohips halkası ise en yüksek yeri gösterir.

 

Aynı izohips üzerinde bulunan bütün noktaların yükseltileri birbirine eşittir.

 

İki izohips eğrisi birbirini kesmez.

 

Birbirini çevrelemeyen komşu iki izohipsin yükseltileri aynıdır.

 

İzohipslerin sıklaştığı yerler eğimin arttığını, seyrekleştiği yerler ise eğimin azaldığını gösterir.

 

Çukurluklar, derinlik istikametinde ok işareti konularak gösterilir. (Krater, polye, obruk gibi)

 

Her izohips eğrisi kendisinden daha yüksek(bilgi yelpazesi.com) bir izohipsi çevreler. Ancak çukur yerlerde bunun tersi geçerlidir.

 

İki izohips eğrisi arasındaki yükselti farkına eküidistans (izohips aralığı) denir.

 

İzohipslerin sık geçtiği deniz kıyılarında kıta sahanlığı (şelfi) dar, seyrek geçtiği kıyılarda kıta sahanlığı geniştir. Başka bir ifade ile, alçak kıyılarda deniz sığ, yüksek kıyılarda deniz derindir.

 

Kıyıdan 200 m. derinliğe kadar olan sahaya kıta sahanlığı (şelf alanı) denir. Yüksek kıyılarda şelf alanı dar (Karadeniz ve Akdeniz kıyıları), alçak kıyılarda şelf alanı geniştir. (Ege ve Marmara kıyıları)

 

• Deniz seviyesine göre aynı derinlikteki noktaların birleşmesi ile elde edilen çizgilere izobat (eş derinlik) eğrileri denir. Kıyı çizgisi, izohips ile izobat eğrilerinin başlangıç çizgisidir.

 

Özellikleri:

 

İç içe kapalı eğrilerdir.

 

En geniş izobat eğrisi derinliği en az olan yeri, en dar izobat eğrisi ise derinliği en fazla olan yeri gösterir.

 

İzobatların sıklaştığı yerlerde eğim artarken, seyrekleştiği yerlerde eğim azalır.

 

İzobat eğrileri arası, kıyıdan derinlere doğru açık maviden koyu maviye doğru renklendirilir.

 

 

İZOHİPS HARİTALARINDA BAZI YERYÜZÜ ŞEKİLLERİNİN GÖSTERİLMESİ

 

1. Boyun

 

 Tepe ve sırtlar arasında nispeten alçakta kalan düzlüklerdir.

 

2. Vadi

 

İzohipslerin zirveye doğru “  Ù  ” şeklinde girinti yaptıkları yerlerdir. Vadi yamacının eğimine göre “  Ù  ” şeklindeki girintinin biçimi de değişir. “  Ù  ” nin açık ağzı suyun akış yönünü, kapalı kısmı kaynak yönünü gösterir.

 

3. Sırt

 

İki yamacın birleştiği, su bölümü çizgisinin geçtiği sınırdır.

 

4. Çanak (Kapalı Çukur)

 

Çevresine göre yükseltisi az olan sahalardır. Çanakların kolaylıkla tanınabilmesi için, eğim yönünde merkezi gösteren bir ok işareti konur.

 

5. Kıyı Çizgisi

 

Deniz seviyesini gösteren sıfır metre eğrisidir.

 

6. Delta

 

Akarsuların denize döküldükleri yerlerde denize doğru uzanan, üçgen şeklindeki çıkıntılardır.

  

“COĞRAFYA DERSİ İLE İLGİLİ KONU ANLATIMLAR” SAYFASINA GERİ DÖNMEK İÇİN

>>>TIKLAYIN<<<

“COĞRAFYA DERSİ İLE İLGİLİ TEST SORULARI, SORU BANKASI”
SAYFASINI GÖRMEK İSTERSENİZ

>>>TIKLAYIN<<<

“COĞRAFYA DERSİ İLE İLGİLİ YAZILI SORULARI”
SAYFASINI GÖRMEK İSTERSENİZ

>>>TIKLAYIN<<<