Divân Edebiyatı Nazım Şekilleri Nelerdir? Özellikleri Nelerdir?

Divân edebiyatında kullanılan çeşitli nazım biçimleri bulunmaktadır. Bu nazım biçimleri, belirli ölçü ve uyak kurallarıyla bir araya getirilen yapılar olarak karşımıza çıkar.

Azade, Divân edebiyatında mısra olarak adlandırılan nazım biçimlerinden biridir. Diğer nazım biçimleri ise beyitle yazılan gazel, kaside, mesnevi gibi nazım formlarıdır.

Dörtlük hâlinde yazılan nazım biçimleri arasında rubai, tuyuğ, şarkı ve murabba bulunur. Bent olarak adlandırılan biçimler arasında ise terkib-i bent, terci-i bent, musammat, terbi (dörtleme), muhammes, tardiye, tahmis (beşleme), taştir, müseddes ve tesdis (altılama) yer alır.

Gazel

q Gazel, edebiyatımızın özgün ve zengin bir türüdür. Genellikle aşk, güzellik ve kadın temasını işler.

q Gazel, 5 ile 15 beyit arasında oluşan bir nazım biçimidir ve beyitler genellikle aa, ba, ca, da gibi bir uyak düzenine sahiptir.

q Bir gazelin ilk beytine "matla beyit", son beytine "makta beyit" denir.

q En etkileyici beyte ise "beyt’ül gazel" adı verilir.

q Şairin takma adının geçtiği beyte ise "mahlas beyti" denir.

q Gazeller genellikle konu bütünlüğüne sahiptir. Eğer bir gazelin bütün beyitleri aynı etkileyicilikte söylenmişse buna "yek âvâz gazel" denir.

q Gazeller, işledikleri konuya göre farklı isimler alabilirler. Örneğin, aşkı anlatan gazellere "âşıkane gazel", rindâne gazel dünya ve hayattan zevk alma konularını ele alır, şûhâne gazel sevgilinin güzelliğini konu edinir ve hikemî gazel ise öğretici ve veciz bir dille hayat dersleri verir.

Kaside

q Kaside, din ve devlet büyüklerini övmek veya eleştirmek amacıyla yazılan geleneksel bir şiir türüdür.

q Genellikle 33 ile 99 beyit arasında değişen bir uzunluğa sahiptir ve belirli bir düzen ve yapı içerisinde kaleme alınır.

q Kasidenin ilk beytine "matla", son beytine "makta" denir.

q En güzel beyte ise "beyt’ül kasid" adı verilir. Şairin adının geçtiği beyte ise "taç beyit" denir.

q Kaside, nesib (teşbib), girizgâh, methiye, tegazzül, fahriye ve dua gibi bölümlerden oluşur.

Mesnevi

q Mesnevi, her beyti kendi içinde uyaklı ve beyit sayısında sınırlama olmayan bir yapıya sahiptir.

q Genellikle aruzun kısa kalıplarıyla yazılan mesneviler; aşk, din, tasavvuf, ahlâk gibi derin konuları işler.

q Mesnevi; kişi, zaman, mekân, olay gibi çeşitli unsurları bünyesinde barındırabilir. Bu da eserin zenginlik kazanmasını sağlar ve okuyucuya geniş bir perspektif sunar.

q  Beş mesnevinin bir araya gelerek oluşturduğu eserlere "hamse" denir.

Şarkı

q Şarkı, bestelenmek üzere yazılan ve Türklerin Divân şiirine kattığı bir nazım biçimidir.

q Genellikle 3 ile 5 bentten oluşur ve her bendin son dizesi tekrarlanarak nakarat oluşturulur.

q Şarkıların üçüncü dizesine ise miyân denir.

q Dörtlük biçiminde yazılır.

Tuyuğ

q Tuyuğ, Türk Halk edebiyatında mâninin karşılığıdır.

q Genellikle tek dörtlükten oluşan bu edebî yapıt, Türkler tarafından Divân şiirine kazandırılmıştır.

q Tuyuğlar; sevgi, özlem, ayrılık gibi duyguları dile getirirken sade ve etkileyici bir dil kullanırlar.

Rubai

q Rubailer; aşk, şarap, dünyanın nimetleri, hayatın anlamı, felsefesi, tasavvuf ve ölüm gibi derin konuları işlerler.

q Bu şiirler, diğer Divân şiiri nazım şekillerinden farklıdır çünkü aruz vezniyle belirli kalıplar kullanılarak yazılırlar.

q Rubailerin kendine özgü bir ritmi ve akıcılığı vardır. Aynı zamanda "aaxa" veya "aaaa" gibi uyak düzeni kullanılır, bu da şiirin akıcılığını ve etkisini artırır.

q Mahlas kullanımı ise genellikle tercih edilmez; yani şair, kendi ismini kullanarak eserini sunar.

Terkib-i Bent

q Terkib-i bent, 7 ile 12 bent arasında oluşur ve her bentte 5 ile 10 arasında beyit bulunur.

q Bu yapıda, gazel ve kasidenin kafiye düzeni benimsenir.

q Her bentin sonunda ise "vasıta beyit" denilen özel bir beyit yer alır.

q Vasıta beyit, her hanenin sonunda değişir ve eğer değişmiyorsa terci-i bent adını alır.

Terci-i Bent

q Terci-i bent, belli özelliklere sahip bentlerden oluşur ve konu bütünlüğü ile dikkat çeker.

q Terci-i Bent'in belirgin özelliklerinden biri, bentlerin 4 ile 10 beyit arasında olmasıdır. Bununla birlikte toplam bent sayısı 5 ile 12 arasında değişebilmektedir.

q Terci-i Bent'te de kafiye düzeni gazeldeki gibidir.

q Bu nazım şeklinde dikkat çeken bir diğer özellik ise "vasıta beyit"tir.

q Her bentin sonunda aynı şekilde tekrarlanan bu beyit, şiire bütünlük kazandırır. Ancak monotonluk oluşturmamak adına vasıta beyit dikkatlice seçilmelidir.

q Terci-i Bent'in konuları genellikle felek, Allah’ın kudreti, kâinatın sonsuzluğu, hayatın zorlukları, dünyadan şikâyet gibi soyut konuları içerir.

q Ayrıca mersiye, mehdiye, tevhid gibi nazım türleri de sıkça tercih edilen konular arasındadır.

q Aruz vezni ile yazılırlar.

Musammat

q Musammat, Divân edebiyatında sıkça kullanılan bir nazım biçimidir. Kelime anlamı inciyi ipe dizmek olan musammatlar, genellikle 4 ile 10 arasında değişen mısralardan oluşan bentlerden meydana gelir.

q Bu bentlerden oluşan nazım biçimlerine ise "murabba, muhammes, müseddes, müsebba, müsemmem, mütessa, muaşşer, terbi, tahmis, taşdir, tesdis, tesbi, tesmin, tesi, taşir" gibi isimler verilir.

q Musammatlar, genellikle gazel ve kaside gibi nazım biçimlerinde kullanılan bir tekniktir.

q Şiirin ilk bendinde geçen dize veya beyitler, sonraki bentlerin sonunda aynen tekrar edilerek düzenlenir. Bu tür musammatlara "mütekerrir musammat" denir.

q Ayrıca ilk bentteki dize veya beyitler ile sonraki bentlerin sonundaki dize ve beyitler arasında sadece uyak bakımından bir uygunluk varsa bu durumda musammat "müzdevic musammat" olarak adlandırılır.