Cinas Sanatı Nedir? Cinas Örnekleri ve Özellikleri

Cinas, yazılışları ve telâffuzları aynı olan fakat anlamları farklı olan (sesteş, eş sesli) kelimelerin ustaca bir araya getirilmesiyle oluşturulan bir dil sanatıdır. Bu dil oyunu, Türkçe'nin zenginliğini ve esnekliğini vurgulayan önemli bir ögedir. Kelimelerin çift anlamlılığını kullanarak dilin derinliklerine inmek ve metinlere yeni bir boyut katmak mümkündür.

Cinas, dilin estetik gücünü ortaya çıkarır ve iletişimi daha etkileyici hâle getirir. Kelimelerin taşıdığı çift anlamlılıkların ustalıkla kullanılmasıyla yazılan metinlerde okuyucunun dikkatini çekmek ve düşündürmek kolaylaşır. Bu nedenle edebî eserlerden reklam metinlerine kadar pek çok alanda cinas kullanılarak etkileyici iletişimler sağlanabilir. Cinas, Türkçe'nin zengin sözcük haznesini ve dilin esnek yapısını gösterirken aynı zamanda dilin derinliğine ve inceliklerine de vurgu yapar.

Cinas Sanatı Örnekleri

·         Ey, kupkuru çölleri cennetlere çeviren gül
Vaktidir, ağlayan gözlerimin içine gül

İlk dizede bir çiçek türü olan “gül” ile ikinci dizede gülmek eylemi anlamındaki “gül” kullanılarak cinas sanatı uygulanmıştır.

·         Terziye kumaş geldi düşünür ki ne kese
Ölçtü, biçti baktı ki ne cep olur ne kese

İlk dizedeki kese sözcüğü “kesmek” anlamında, ikinci dizede ise kese sözcüğü “para kesesi” anlamında kullanılmıştır. Bu şekilde cinas söz sanatı uygulanmıştır.

·         Söylerken o sözleri kızardı,
Hem hazzeder âh hem kızardı.

Birinci dizede kızardı sözcüğü “kızarmak” anlamında kullanılmış, ikinci dizede ise “kızmak” anlamında kullanılmıştır.

Cinaslı Kafiye (Uyak) Nedir?

Cinaslı kafiye, yazılış ve söylenişleri aynı olan fakat anlamları farklı olan sözcük ya da söz gruplarının bir arada kullanılmasıyla oluşan bir kafiye türüdür. Bu tür kafiye, edebiyatımızda özellikle Halk edebiyatında sıkça kullanılmıştır.

Cinas, ses bakımından birbirine benzeyen ancak anlam bakımından farklı olan sözcük ya da söz gruplarını ifade eder. Bu nedenle cinaslı kafiye genellikle ses uyumuyla oluşturulurken anlam bakımından farklılık gösterir. Cinaslar, tek başına basit kelimelerden oluşabileceği gibi bazen birleşik kelimeler veya kelime gruplarıyla da kurulabilir.

Özellikle Halk edebiyatında cinaslı kafiye sıkça kullanılmıştır. Bazı anonim eserlerde özellikle mânilerde, cinaslı kafiye örneklerine sıkça rastlanır. Bu tür, genellikle kesik mâni olarak adlandırılan kısa ve öz şiirlerde kendini gösterir.

Örnekler:

·         Kara gözler, kara gözler
Kararmış kara gözler (gözlerin rengi)
Gemim deryada kaldı
Yelkenim kara gözler (kara parçasını beklemek, gözlemek)

Yukarıda ikinci dizede yer alan “kara gözler”, gözün rengini belirtmekte; dördüncü dizede ise “bir yerin, kara parçasının gözlendiği, beklendiği” anlamını vermektedir. Cinaslı kafiye kullanılmıştır.

·         Madem çoban değildin
Arkandaki sürü ne (soru anlamı)
Beni yârdan ayıran
Sürüm sürüm sürüne (sürünmek fiili anlamında)

Yukarıdaki şiir, anonim bir mânidir. İkinci dizede “sürü” ve “ne” sözcükleri bir araya getirilerek dördüncü dizede ise “sürüne” sözcüğü kullanılarak cinaslı kafiye oluşturmuştur. Dikkatli bakarsanız bu mânide cinaslı kafiye sesteş sözcüklerden oluşmamıştır. İkinci dizedeki “sürü ne” sözcüğü iki farklı kelimeden meydana gelmiştir. Bu şekilde de karşınıza çıkabilmektedir.

Cinaslı Mâni Nedir?

Türk halk yazınında; belirli bir söyleyeni veya yazanı bilinmeyen, geleneksel bir yapıya sahip olan ve dört dizeden oluşan koşuk türüne mâni denir. Bu türde birinci, ikinci ve dördüncü dizeler birbiriyle uyaklıdır ve her dizede yedişer hece bulunur. Ancak üçüncü dize serbesttir ve uyak şemasına dâhil edilmez. Koşuklar, Türk halkının zengin kültürel mirasının önemli bir parçasını oluşturur ve genellikle sözlü geleneğin bir parçası olarak kuşaktan kuşağa aktarılır. Bu tür; Türk halkının duygu, düşünce ve yaşam tecrübelerini yansıtmak için sıkça kullanılan bir araçtır. Birçok mâni türü bulunmaktadır. En çok kullanılanlar; düz ya da tam mâni, kesik mâni, cinaslı mâni, yedekli mâni ve artık mânidir.

Örnekler:

·         Bahçe bana bağ bana
Değme zincir kâr etmez
Zülfün teli bağ bana

·         Bülbül eyler güle naz
Girdim bir dost bağına
Ağlayan çok gülen az

·         Mâni benim ezberim
Kan ağlıyor gözlerim
Ben yârimin yolunu
Akşam sabah gözlerim

Bu mânide “gözlerim” sözcüğü kullanılarak cinaslı kafiye kullanılmıştır. İkinci dizede kullanılan gözlerim sözcüğü “göz organı” manasında, dördüncü dizede ise “gözlemek, beklemek” anlamında kullanılmıştır.