Deneme Nedir, Özellikleri Nelerdir, Konularına Göre Deneme Türleri Nelerdir?

Deneme, yazara birçok konuda kesin yargılar oluşturmadan kendi düşüncelerini ifade etme özgürlüğü sağlayan bir edebî türdür. Bu tür; genellikle kişisel fikirlerin, düşüncelerin ve duyguların ifade edildiği bir formatta yazılır. Kanıt sunma amacı taşımaz, bunun yerine yazarın kendi görüşlerine ve deneyimlerine dayanır.

Denemelerde sıklıkla "bence", "düşünceme göre" gibi ifadeler kullanılır. Bu ifadeler, yazarın görüşlerinin kişisel ve subjektif olduğunu vurgular. Hayat, ölüm, aşk, sanat, felsefe, din, ahlâk, gelenek, siyaset gibi geniş bir yelpazede konular deneme türünde ele alınabilir.

Deneme türü, okuyucuya yazarın iç dünyasına ve bakış açısına dair derin bir anlayış sağlar. Yazar, konuları analiz ederken genellikle kişisel deneyimlerinden ve gözlemlerinden yola çıkar. Bu da denemeyi hem özgün hem de etkileyici kılar.

Deneme Türünün Özellikleri

Denemeler; düşünceleri, duyguları ve deneyimleri samimi bir şekilde ifade etmek için harika bir araçtır.

1.  Bu yazı türünde, yazar konuya kanıtlar sunmak ya da kesin bir sonuca varmak zorunda değildir. Tam tersine deneme yazısı, okuyucuyu düşündürmeye, öğretmeye ve yeni ufuklar açmaya yönlendirir.

2.  Deneme yazmak, içsel düşünceleri dışa vurmanın bir yoludur. Yazar, kendi iç sesiyle konuşur gibi yazarken okuyucuya sıcak bir sohbet havası sunar. Bu; denemenin açık, anlaşılır ve sade bir biçimde kaleme alınmasını sağlar.

3.  Deneme yazarken uzman olmak gerekmez, ancak geniş bir kültür birikimi gereklidir. Çünkü deneme, yazarın kendi bakış açısını yansıttığı bir türdür. Bu sebeple deneme yazan bir kişi, konu hakkında derinlemesine düşünmüş; içtenlikle hissetmiş ve konuşma diline sadık kalarak yazmalıdır.

4.  Deneme türünün amacı, kesin bir yargıya varmak değil; okuyucuyu düşündürmek ve etkilemektir. Bundan dolayı deneme yazısı öğretici, inandırıcı ve düşündürücü olmalıdır. Yazar, okuyucuyu yönlendirmek yerine onları düşünmeye teşvik etmeli ve kendi bakış açısını sunmalıdır.

5.  Deneme yazmak; içtenlikle, samimiyetle ve sohbet havası içinde yapılan bir eylemdir. Yazar, kendi düşüncelerini özgürce ifade ederken okuyucuya yeni bir bakış açısı sunar ve onları düşünmeye sevk eder.

Deneme Türleri Nelerdir?

Denemeler, işledikleri konulara göre genellikle üç ana gruba ayrılır:

·   İlk olarak kişisel duyarlılık ve dikkati konu alan denemeler, bireyin içsel dünyasına odaklanır ve kendini sorgulamasına olanak tanır. Bu denemelerde, yazar genellikle kişisel deneyimlerini ve duygularını paylaşarak okuyucuya içsel bir yolculuğa teşvik eder.

·   İkinci olarak öğretici-eleştirel denemeler, eleştiri ve öğretici unsurları bir araya getirir. Yazarlar, toplumun eksikliklerini ve yanlışlarını vurgularken aynı zamanda belirli eserler ve sanatçılar hakkındaki kişisel düşüncelerini de paylaşırlar. Bu tür denemeler, okuyucuları düşündürmek ve tartışmaya açmak için sıkça kullanılır.

·   Son olarak toplumsal ve felsefî konularda bireysel düşünceyi anlatan denemeler, bireyin toplum ve evren hakkındaki derin düşüncelerine odaklanır. Yazarlar; insan doğası, toplumsal yapılar, adalet ve benzeri konularda düşüncelerini açıklarlar. Bu tür denemeler; bireysel özgürlük, toplumsal adalet gibi önemli konuları ele alarak okuyucuları düşünmeye teşvik eder.

Bu deneme türleri, farklı bakış açıları sunarak okuyucuların düşünme becerilerini geliştirmeye ve genişletmeye yardımcı olur. Yazarlar; kendi perspektiflerini açıkça ifade eder, okuyucuları da kendi düşüncelerini sorgulamaya yönlendirirler.

Dünya Edebiyatında Deneme Örnekleri

·   Montaigne

·   Emerson

·   Andre Gide

·   Henry Miller

·   AlbertCamus

·   J. Addison

·   J. Bosvvell

·   T. S. Eliot

·   A. Huxley

·   J. P. Sartre

·   R. De Gourmont

Türk Edebiyatında Deneme Örnekleri

 Türk edebiyatında deneme türü; şair, romancı ya da hikâyeci kimliğiyle tanınan sanatçılar tarafından kaleme alınan önemli eserler arasında yer alır. Deneme; yazarın düşünsel derinliğini, eleştirel yaklaşımını ve kişisel bakış açısını okuyucuya aktardığı bir tür olarak öne çıkar. Bu bağlamda Türk edebiyatında ilk deneme eserleri, çeşitli dönemlerden ve farklı kalemlerden önemli isimler tarafından sunulmuştur.

·  Ahmet Haşim, 1928 yılında "Bize Göre" ve "Gurebahanei Laklakan" adlı eserleriyle deneme türüne katkıda bulunmuştur.

·  Ahmet Rasim, 1918 yılında "Eşkâl-i Zaman" başta olmak üzere pek çok deneme yazısı kaleme almıştır. Rasim'in eserlerinde zamanın akışı, toplumsal ve kültürel meseleler önemli bir yer tutar.

·  Mahmut Sadık, 1912 yılında "Takvimden Yapraklar" adlı eseriyle deneme alanında iz bırakmıştır. Sadık'ın eserlerinde toplumsal olaylar, insan ilişkileri ve zamanın akışı üzerine düşünceler ön plana çıkar.

·  Refik Halit Karay; "Bir Avuç Saçma", "Bir İçim Su", "Üç Nesil Üç Hayat" gibi eserlerinde toplumsal eleştiriler ve kişisel deneyimlerini aktarmıştır. Karay'ın eserlerinde mizahî bir üslup ve derin bir insanlık tavrı dikkat çeker.

·  Falih Rıfkı Atay; "Eski Saat", "Niçin Kurtulmak", "Çile" gibi eserlerinde toplumsal ve siyasî konuları ele almıştır. Atay'ın eserlerinde sıcak bir anlatım ve sarsıcı bir içerik göze çarpar.

·  Bu önemli yazarların yanı sıra Nurullah Ataç, Sabahattin Eyüboğlu, Cemil Meriç, Salah Birsel, Suut Kemal yetkin gibi birçok isim de Türk edebiyatında deneme türüne değerli katkılarda bulunmuşlardır.

NOT:

Türk edebiyatında deneme türünün fıkra, sohbet, eleştiri gibi türler oldukça karışmış vaziyetteydi. Cumhuriyet dönemiyle beraber deneme büyük bir gelişim göstermiştir. Bu dönemde ön çıkan Nurullah Ataç, edebiyatımızda deneme türünün öncüsü olmuştur.