Divan Edebiyatı Terimleri Nelerdir? Divan Edebiyatında Başlıca Terimler

Divan edebiyatı terimleri, Türk edebiyatının zengin kültürel mirası içinde önemli bir yer tutar. Bu terimlerin anlamını daha detaylı bir şekilde açıklayalım:

Aruz: Aruz, Arap edebiyatından Türk edebiyatına geçen ve manzum sözlerdeki âhenk ölçülerini belirleyen bir terimdir. Aruz vezninde heceler, uzunluk ve kısalıklarına göre düzenlenir. Türkçede kullanılan vezinlerin temelini oluşturur ve şiirin ritmik yapısını belirler.

Babürname: 16. yüzyıl Çağatay edebiyatından Babür Şah’ın kendi anılarını anlattığı bir anı kitabıdır. Babürname Türk edebiyatının ilk anı kitabıdır.

Beyit: İki dizeden oluşan, dize sonlarındaki sözcükleri birbiriy­le uyaklı olan ve kendi içinde bağımsız bir yapı ve anlam bütünlüğü oluşturan birimdir. Divan edebiyatında beyitler, genellikle gazel ve kaside gibi nazım biçimlerinde kullanılır.

Bend: Dört ya da daha çok dizeden oluşan birimdir. Bendlerin adları; şiirin ölçüsü, dize sayısı ve uyak düzenine göre belirlenir.

Bahariye: Baharın gelişini, doğadaki değişimi anlatan kasidelerdir. Genellikle baharın güzelliklerini, doğanın uyanışını ve canlanışını işlerler.

Divan: Eski Türk edebiyatında, şairlerin şiirlerini bir düzen içerisinde topladıkları defterlerdir. Divanlar, şairin hayatı boyunca yazdığı şiirleri içerir ve bir tür edebî arşiv niteliği taşır.

Divançe: Küçük divan anlamına gelir. İçerik ve düzen bakımından divanlara benzerler ancak içindeki şiir sayısı daha azdır. Bazı divançelerde ise belirli bir türdeki şiirler bir araya getirilir.

Fahriye: Kasidenin beşinci bölümüdür. Şairin kendini övdüğü, sanatının ve şiirlerinin diğer şairlerden üstün olduğunu belirttiği bölümdür. Genellikle kasidenin sonunda yer alır ve şairin kişisel özelliklerini öne çıkarır.

Fütüvvetnâme: Esnaf örgütlerinin uyması gereken ahlâkî kuralları düzenleyen kitaplara verilen addır. Genel olarak toplumsal sorumlulukları ve etik değerleri işler.

Garipname: 14. yüzyılda Âşık Paşa tarafından halka tasavvufu öğretmek maksadıyla yazılan bir mesnevidir.

Gazavatname: Ordunun akınlarını, savaşları, kahramanlıkları, zaferleri anlatan edebî türdür. Şiir ya da düz yazı biçiminde olabilir ve genellikle askerî olayları ve kahramanlıkları konu alır.

Girizgâh: Kasidelerin nesib bölümünden sonra gelen, methiye bölümüne geçiş yapılırken söylenen beyit veya beyitlerdir. Genellikle methiye bölümüne geçişte şairin kendini övmesi ve eserini tanıtması için kullanılır.

Hamse: 5 mesneviye sahip olan şairlerin eserlerine verilen addır. 5 mesneviye sahip şairlere de “hamse sahibi” denir. Hamse, genellikle bir şairin en önemli eserlerini içerir ve şairin sanatının zirvesini temsil eder.

Hezliyat: Alaylı bir üslupla yazılmış, eleştirel konuları işleyen, zaman zaman kaba şakalar içeren nazım türüdür. Genellikle toplumsal meseleleri alaylı bir dille eleştirmek için kullanılır.

Hilye: Hz. Muhammed'in dış görünüşü ve iç özelliklerini anlatan yazılardır. Onun güzelliklerini ve kutsallığını yansıtan bir edebî türdür.

İmâle (Uzatma): Aruz ölçüsünde, kısa olan bir hecenin uzatılması işlemidir. Bu, şiirdeki ritmi ve ölçüyü korumak için kullanılan bir tekniktir.

İskendername: Büyük İskender'in seferlerini ve maceralarını anlatan manzumelerdir. Bu tür eserlerde genellikle kahramanlıklar ve zaferler öne çıkarılır.

Kabusname: 15. yüzyılda, Mercimek Ahmet tarafından Farsçadan çevrilen didaktik, öğüt verici bir eserdir.

Kasr (Kısaltma ve İnceltme): Ölçüye uygun olarak uzun bir heceyi kısaltma ve ünlüsünü inceltme işlemidir. Bu teknik, yazılan metnin ritmik yapısını korumak için kullanılır.

Kıssa: Öğretici ve öğüt verici bir yanı olan öykü, fıkra, masal veya menkıbe türündeki eserlere denir. Bu tür eserler genellikle ahlâkî ve dinî değerleri işler.

Kısas-ı Enbiya: Peygamberlerle ilgili kıssaları içeren eserlerdir. İslam kültüründe peygamberlerin hayatı ve öğretileri önemli bir yer tutar.

Lügâz: Bir varlığın özelliklerini belirterek onu buldurmayı amaçlayan manzum bilmecedir. Şiir formunda yazılan bu bilmeceler, zekâ ve kelime oyunlarıyla dikkat çeker.

Mahlas: Yazarların kendi isimleri yerine kullandıkları takma isimlerdir. Mahlaslar genellikle yazarın tarzını veya kişiliğini yansıtır.

Mazmun: Bazı kavram ve düşünceleri ifade etmekte kullanılan klişe­leşmiş, kalıplaşmış benzetmelerdir.

Menakıbname: Kahramanların; din büyüklerinin, ermişlerin olağanüstü yaşamlarını ve kerametlerini anlatan eserlerdir. Bu tür eserler genellikle manevi öğütler verir.

Mısra: Bir şiirin her bir dizesine verilen isimdir. Mısraların uyumu ve akıcılığı şiirin bütünlüğünü sağlar.

Miraciye: Hz. Muhammed'in göğe yükselişini konu alan edebî yapıtlardır. İslam inancında büyük bir öneme sahiptir.

Muamma: Belli kurallara göre düzenlenip çözülebilen, yanıtı Allah’ın sıfatlarından biri olan manzum bilmecedir.

Muaşşer: On mısradan oluşan ve bentler hâlinde yazılmış bir nazım biçimidir.

Muhammes: Beşer dizelik bentlerden oluşan bir nazım şeklidir. Bu türde felsefî ve tasavvufî konular işlenir.

Musammat: Üçlü veya daha fazla dizeye sahip bentlerden oluşan nazım şekillerinin genel adıdır.

Müsebba: Yedi mısradan oluşan, bentler hâlinde yazılan bir nazım biçimidir.

Müseddes: Altışar mısralık bentlerden oluşan bir nazım şeklidir.

Müsemmen: Sekiz mısradan oluşan, bentler hâlinde yazılan bir nazım şeklidir.

Münşeat: Mektuplar veya çeşitli konulardaki yazılarla oluşturulan yapıtlardır. Bu tür eserlerde genellikle günlük yaşam veya düşünceler işlenir.

Mütessa: Dokuz mısradan oluşan, bentler hâlinde bir nazım şeklidir.

Nazire: Bir şairin şiirine başka bir şair tarafından aynı şekil, vezin ve kafiyeyle yazılan şiirdir. Bu türde genellikle edebî bir rekabet söz konusudur.

Nesib: Kaside türünün ilk bölümüdür. Genellikle sevgilinin tasviri yapılır ve kasideye ismini verir.

Rahşiye: Atlar için yazılmış kasidelerdir. Genellikle atların güzellikleri övülür.

Pendname: Dini, ahlâkî veya tasavvufi öğütler içeren eserlerdir. Bu tür eserlerde genellikle manevi değerler ve öğretiler işlenir.

Sakiname: İçki ve içki alemlerini öven şiirlerdir. Bu tür eserler genellikle lirik bir üslupla yazılır.

Sefaretname: Elçilerin gittikleri yerleri ve izlenimlerini anlattıkları eserlerdir.

Seyahatname: Yazarların gezdikleri yerlerden edindikleri izlenimleri ve bilgileri aktardıkları edebî eserlerdir. Bu eserler genellikle coğrafi keşiflerin ve kültürel gözlemlerin birleşimini içerir.

Siyasetname: Devlet yönetimiyle ilgili bilgiler sunan edebî eserlerin genel adıdır. Bu eserlerde devlet yöneticiliği, adalet, hükümdarlık gibi konular işlenir.

Siyer: İslam peygamberi Muhammed'in hayatını veya dönemindeki olayları konu alan eserlerdir. Ayrıca halifelerin veya hükümdarların yönetimlerini ve kararlarını da içerebilir.

Surname: Osmanlı şehzadelerinin düğün, sünnet gibi törenlerini anlatan eserlerdir. Bu eserler genellikle şatafatlı ve gösterişli detayları içerir.

Şehrengiz: Bir şehrin güzelliklerini, tarihî ve kültürel özelliklerini anlatan eserlerdir. Şairlerin şehirler üzerine duydukları hayranlık ve sevgiyi yansıtır.

Taç beyit: Kasidelerde şairin adının ya da mahlasının geçtiği beyittir. Şairin kimliğini ve şiirdeki imzasını temsil eder.

Tahmis: Bir gazelin her iki dizesinin başına üç dize eklenerek meydana getirilen nazım şeklidir. Bu biçimde uyak düzeni özel bir yapıya sahiptir.

Takti: Bir dizeyi ölçünün parçalarına göre ayırmak işlemidir. Şiirin ritmi ve akıcılığı için önemlidir.

Tanzim: Bir mısra veya beytin, başka bir şair tarafından tamamlanmasıyla oluşturulan şiirlerdir.

Tardiye: Beşer dizelik bentlerden oluşan musammat türüdür. Aruz kalıpları ve uyak düzeni açısından muhammesten farklılık gösterir.

Taştir: Bir gazeldeki beyitlerin mısraları arasına başka bir şair tarafından eklenen üç dize ile oluşturulan nazım biçimidir. Bu biçimde farklı şairlerin eserleri bir araya gelir.

Tazarruname: 15. yüzyılda Sinan Paşa tarafından seci ve söz oyunları ile yazılmış, süslü mensur eserin adıdır.

Tazmin: Şairin, diğer şairlerin şiirlerinden dize ekleyerek kendi şiirinin ortasına ya da sonuna katmasına denir.

Terbi: Bir gazelin her beytinin üstüne başka bir şairin ikişer dize eklemesiyle oluşan murabbaya terbi denir.

Tegazzül: Kasidenin içinde, methiye bölümünden sonra kasideyle aynı ölçü ve uyakla gazel söylemek işlemidir.

Tehzil: Alay ve şakacı yazılmış nazirelere verilen addır. Eğlenceli ve mizahi bir içeriğe sahiptir.

Tezkire: Ünlü kişilerin hayat hikâyelerini anlatan biyografik eserlerdir. Bu eserler genellikle edebiyat dünyasının önemli figürlerini konu edinir.

Vakayiname: Tarihsel olayları kronolojik sırayla anlatan ve yazarın öznel görüşlerini içeren eserlerdir. Bu eserlerde tarih ve yorum bir arada bulunur.

Vasl: Ünsüzle biten bir kelimenin ünsüzünü, ondan sonra gelen ve ünlüyle başlayan bir sözcüğün ilk hecesine bağlama (ulama) işlemidir.

Velayetname: Evliyaları konu alan düzyazı biçimindeki eserlerdir. Bu eserler genellikle dinî ve manevi içeriklere odaklanır.

Vezin: Bir şiirdeki dizelerin hece ve durak bakımından denk oluşunu ifade eder. Ölçü ve ritim açısından şiirin yapısını belirler.

Zihaf (Kısaltma): Arapça ve Farsçadaki uzun hecelerin kısaltılması işlemidir. Bu, ölçü ve uyak açısından şiirin düzenini sağlar.