Divan Edebiyatı Akımları, Özellikleri ve Temsilcileri

Divan edebiyatı, 13. yüzyıldan 19. yüzyıla kadar uzanan geniş bir zaman diliminde farklı akımlarla şekillenmiştir. Bu süreçte, Divan edebiyatının etkisi altında kalan şairler zaman zaman farklı edebî anlayışlara yöneldiler, bu da divan şiirinin gelişimine ve değişimine yol açtı.

600 yıllık bir geçmişi olan Divan şiiri, durağan kalmamış; aksine sürekli olarak yeni tarzlara ve anlayışlara açık olmuştur. Her yüzyılın şiirleri; o dönemin sosyal, kültürel ve siyasi atmosferinden etkilenerek farklı bir şekil kazanmıştır. Şairler, kendi dönemlerinin ruhunu yansıtarak ve zamanın akışına uyum sağlayarak eserlerini kaleme almışlardır.

Divan edebiyatı akımları, bu çeşitliliği ve zenginliği yansıtan önemli bir mirası oluşturmuştur. Zaman içinde farklı dönemlere ait edebî akımlar, şiirlerdeki temalar, kullanılan dil ve üslup bakımından belirgin farklılıklar göstermiştir. Bu çeşitlilik, Divan edebiyatının canlılığını ve sürekliliğini sağlamıştır. Bu anlatılanlar ışığında Divan edebiyatı akımlarını birkaç maddede incelememiz mümkün:

·        Türk-î Basit

·        Mahallileşme (Yerlileşme, Millîleşme)

·        Hikemî Tarz

·        Sebk-i Hindî (Hint Tarzı)

·        Tasavvuf

Türk-î Basit (Basit Türkçe)

Türkî-i Basit Akımı, Divan edebiyatının önemli bir akımı olarak 15 ve 16. yüzyıllarda ortaya çıkmıştır.

q "Türkî-i Basit" terimi, Basit Türkçe anlamına gelir ve Divan şiirinde Arapça ve Farsça kelimelerin ve terkiplerin yerine Türkçe kelimelerin kullanılmasını ifade eder.

q Bu akım, şiirlerin biçim ve içerik açısından yenilenmesini savunmuştur.

q Divan edebiyatı nazım biçimleri ve aruz ölçüsü Türkî-i Basit Akımı içerisinde kullanılmıştır. Ancak şiirlerde Türkçenin sadeliği ve doğallığı ön planda tutulmuştur.

q Bu akım, kendisinden sonra gelen Mahallileşme akımına da zemin hazırlamıştır.

q Türkî-i Basit akımının temsilcileri arasında Necatî, Aydınlı Visalî, Tatavlalı Mahremi, Edirneli Nazmi gibi şairler yer almaktadır.

q Bu şairler, şiirlerinde yerel bir kimlik arayışına girmişler ve Arapça ve Farsça kelimeleri kullanmadan yalnızca Türkçe kelimelerle eserler meydana getirmeyi amaçlamışlardır.

q Ayrıca söyleyişte halk dilini ve halkın anlayabileceği mecazları, deyimleri tercih etmişlerdir.

q Türkî-i Basit akımı, edebiyat dilinin Türkçeden uzaklaşmasına karşı bir tepki olarak doğmuş ve yabancı sözcük ve dil kurallarını şiire sokmamaya özen göstermiştir. Ancak dönemin önemli şairleri tarafından benimsenmeyen bu akım, yaygınlık kazanamamış ve etkisi sınırlı kalmıştır.

Mahallileşme (Yerlileşme, Millîleşme) Akımı

q Mahallileşme akımı olarak bilinen bu hareket, Divan edebiyatında önemli bir dönüşümü temsil eder.

q Yerlileşme olarak da adlandırılan bu akım, şairlerin şiirlerinde yerel unsurlara daha fazla yer verme anlayışıyla ortaya çıkmıştır.

q Bu akımın önde gelen temsilcilerinden olan şairler, özellikle İstanbul'un yaşam tarzını, halkın alışkanlıklarını ve İstanbul ağzını kullanarak şiirlerinde somut ve gerçekçi bir dil oluşturmuşlardır.

q Divan edebiyatının soyut anlayışından ayrılarak günlük hayatın içinden olayları, gerçek sevgilileri ve yaşanan yerleri işleyen bu şairler, edebiyatımızda önemli bir yere sahiptir.

q Mahallileşme Akımı, Arap ve İran edebiyatlarından gelen ortak temaları ve mazmunları, yerli söyleyiş ve hayallerle harmanlayarak yeni bir şiir anlayışı oluşturmuştur.

q Bu akım, İstanbul'un fethinden sonra Divan edebiyatında giderek daha fazla benimsenmiş ve şairlerimiz İstanbul'a daha fazla yaklaşma amacı gütmüştür.

q Özellikle 16. yüzyılda Bakî'nin ve sonrasında Nedim'in şiirlerinde bu akımın güçlü örnekleri görülmektedir.

q Ayrıca Enderunlu Vâsıf gibi şairler de bu akımı genişleterek devam ettirmişlerdir.

q Mahallileşme Akımı, şuurlu ve düzenli bir akım olmasa da yüzyıllar içinde şairlerimizin İstanbul'a olan ilgisinin artmasıyla kendiliğinden gelişmiş ve edebiyatımızın zenginleşmesine katkı sağlamıştır.

Hikemî Tarz

q Hikemî Tarz veya Hâkimhane; düşünceye ağırlık veren, insanı doğruya ve güzele yönlendirmeyi amaçlayan didaktik içerikli şiir anlayışıdır.

q Hikmet Odaklı İçerik: Anlatımda kısa ve öz bir dil kullanılırken hikmetler ön plandadır. Şiirler, duygudan ziyade içerdikleri hikmetlerle dikkat çeker ve genellikle nasihatleri içerir.

q Didaktik Yaklaşım: Şairler; okuyucuya yol gösteren, düzeltici ve eğitici konuları işlerler. Bundan dolayı insanı, dünyayı ve olayları değerlendiren çeşitli konular Hikemî Tarzda ele alınır.

q Kısa ve Özlü Anlatım: Hikemî şiirlerde anlatım kısa ve özlüdür. Bu sayede mesaj net bir şekilde iletilir ve okuyucuya etkili bir biçimde ulaşır.

q Geleneksel Unsurların Kullanımı: Atasözleri, deyimler ve halk söyleyişleri, Hikemî şiir dilinde sıkça kullanılır.

q Nâbî ve Koca Ragıp Paşa: Hikemî Tarzın önemli temsilcileri arasında 17. yüzyılda yaşamış olan Nâbî ve 18. yüzyıl Divan şairlerinden Koca Ragıp Paşa yer alır. Nâbî, bu akımın öncüsü olarak kabul edilir.

q Etkisi ve Devamı: Nâbî'nin açtığı yolda birçok şair etkilenmiş ve 17. yüzyılın ikinci yarısı ile 18. yüzyılda bu tarzda eserler vermiştir. Ayrıca Tanzimat Dönemi'nde Ziya Paşa ve Namık Kemal gibi şairlerin Hikemî Tarzı kullanarak Nâbî'nin etkisini sürdürdüğü görülmektedir.

q Hikemî Tarz, Türk edebiyatında düşünceyi ve hikmeti ön plana çıkaran, okuyucuya yol gösteren ve eğitici bir nitelik taşıyan önemli bir şiir akımıdır.

Sebk-i Hindî (Hint Tarzı)

q Sebk-i Hindî, “Hint Tarzı” olarak da bilinen bir edebî akımdır.

q Bu akım, Hint edebiyatının etkisiyle oluşmuş ve Safevî Devleti'nin baskılarından kaçan İranlı şairler tarafından Hindistan'da geliştirilmiştir.

q Sebk-i Hindî şairleri, geleneksel mazmunlardan uzaklaşarak yeni ve karmaşık benzetmelerle şiirlerini şekillendirmişlerdir.

q Şairler, anlam yerine sesi öne çıkararak şiirlerini zihinsel bir çalışmanın ürünü hâline getirmişlerdir.

q Bu akımda; Arapça ve Farsça sözcüklerin ağır bir şekilde kullanıldığı, bağlaçlarla örülmüş bir dil benimsenmiştir. Bu da şiiri soyut ve güç anlaşılır kılmıştır.

q Sebk-i Hindî'nin temsilcileri arasında Tebrizli Saib ve Buharalı Şevket gibi İran edebiyatının büyük ustaları yer almaktadır.

q Ayrıca 17. yüzyıl şairleri Nef’î, Nailî, Neşâtî ve 18. yüzyıl şairi Şeyh Galip de bu akımdan etkilenmiş ve eserlerinde Sebk-i Hindî'nin izlerini taşımışlardır.

q Bu akım, Divan edebiyatını etkileyerek şiirde derin anlam arayışını ve hayal gücünün sınırlarını zorlayan bir yaklaşımı beraberinde getirmiştir.

q Sebk-i Hindî, 19. yüzyılın sonlarında Fransa'da görülen Sembolizm akımını da anımsatmaktadır.

Tasavvuf

q Tasavvuf, Türk sanat ve edebiyatında derin izler bırakan bir edebiyat akımıdır.

q 13. yüzyıldan itibaren Divan ve Halk edebiyatlarının temel doğuş kaynaklarından biri olarak kabul edilen tasavvuf hem bir felsefe hem inanç sistemi hem de yaşayış tarzı olarak öne çıkar.

q Bu edebiyat akımı; getirdiği inanç sistemi, felsefî dayanakları, kavramları, mazmunları ve terimleriyle Türk sanat ve edebiyatında önemli bir yer işgal eder.

q Zengin içeriği ve derinlikli anlatımıyla tasavvufun Türk edebiyatında hakikî büyük ve sürekli bir etki yarattığı rahatlıkla söylenebilir.

q Divan edebiyatında özellikle Âşık Paşa, Fuzûlî, Nesimi, Kadı Burhanettin ve Şeyh Galip gibi isimler, tasavvuf akımından etkilenen ve eserlerinde bu anlayışı yansıtan önemli şairlerdir.

q Onların eserlerinde tasavvufun derinlikleri, mistik atmosferi ve insanın iç dünyasındaki arayışları kendini gösterir.

q Tasavvufun; aşk, ayrılık, ölüm gibi evrensel konuları ele alışı, insanın ruhsal derinliklerine inmesi ve manevi yolculuğunu anlatması, Türk edebiyatında önemli bir yer edinmesini sağlamıştır.