Dîvan Edebiyatında Nesir (Düzyazı) Nedir? Özellikleri Nelerdir? Dîvan Edebiyatında Nesir Çeşitleri

Divan edebiyatında şiirin baskın bir rol oynamasına rağmen düzyazıya da önemli bir yer ayrılmıştır. Bu türde düzyazıya "inşâ" denir ve bu yazıları kaleme alan kişilere "münşî" adı verilirdi. "Münşeat" terimi ise bu tür düzyazıları ifade eder ve "inşâ" kelimesinin çoğuludur. Nesir kelimesi, "yaymak, saçmak, dağıtmak" anlamlarına gelir. Günümüzde bu kavram, düzyazı terimiyle karşılanmaktadır. Eskiden nesir yazarlarına "nâsir" denirdi.

Divan Nesri Özellikleri

1.      Dîvan edebiyatında nesir; dil, konu ve tür açısından Arap ve İran edebiyatlarının güçlü etkisi altında gelişmiştir.

2.      Konu ve düşünceden ziyade, ifade güzelliğine büyük önem verilir.

3.      Dili, yabancı sözcük ve tamlamalarla doludur; söz sanatlarına ve mecazlara sıkça yer verilir.

4.      Cümleler uzun olup belirgin bir paragraf düzeni bulunmaz.

5.      Cümlelerde bulunan seciler (uyaklı sözler) sayesinde şiirdekine benzer bir âhenk yaratılmaya çalışılmıştır.

6.      Noktalama işaretleri kullanılmaz.

7.      Türkçe cümle yapısına sadık kalınmış, özne-tümleç-yüklem sıralaması korunmuştur.

8.      Düzyazıda genellikle dinî ve ahlâkî konular ön planda tutulur. Ancak tarihi olaylar, gezi izlenimleri, toplumsal sorunlar ve bireysel duygular da işlenen konular arasındadır.

9.      Dîvan edebiyatında nesir, şiirin gölgesinde kalmış; ikinci planda yer almıştır.

10. Bu özellikler, Dîvan nesrinin kendine özgü, zengin ve sofistike bir ifade tarzı geliştirmesine yol açmıştır.

Dîvan Edebiyatında Nesir Türleri

Dîvan edebiyatında nesrin 3 türü bulunmaktadır: Sade nesir, Orta nesir ve Süslü nesir.

Sade Nesir

q Sade nesir; halkın kolayca anlayabileceği, açık ve anlaşılır bir dilde yazılmış nesirlerdir.

q Bu yazı türünde karmaşık anlatımlardan kaçınılmış, halkın günlük yaşamında kullandığı dil tercih edilmiştir.

q Masal, efsane, öykü, destan gibi konular sade nesirle işlenmiş ayrıca dinî ve tasavvufî içerikler de bu türde sıkça yer bulmuştur.

q Yabancı sözcük ve tamlama kullanımına pek rastlanmaz, anlaşılması zor söz sanatları yapılmaz.

q Sade nesir, geniş bir eser skalasına sahiptir. Tefsir ve hadis kitapları, din ve tasavvuf konulu yazılar, tarih ve menakıpnameler, destan niteliğindeki eserler sade nesir örneklerindendir.

q Bu tür yazılar, okuyucunun zihninde net bir resim çizer; karmaşıklıktan uzak durarak bilgiyi en yalın hâliyle sunar.

Sade Nesir Örnekleri:

·        Kul Mes’ut: Kelile ve Dimne Tercümesi

·        Mercimek Ahmed: Kabusname Tercümesi

·        Sehi Bey: Heşt Behişt (şuara tezkiresi)

·        Seydi Ali Reis: Mir’atü’l-Memalik (gezi yazısı) ve Kitabü’l Muhit (coğrafya kitabı)

·        Evliya Çelebi: Seyahatname

·        Erzurumlu Mustafa Darîr: Kitâb-ı Siyer-i Nebî

·        Peçevî: Peçevi Tarihi

·        Lâmiî: Nefâhâtü’l-Üns Tercümesi

Bu eserler, sade nesrin en güzel örneklerindendir ve okurlarına tarihî, coğrafî, dinî ve edebî bilgiler sunar. Sade nesir, sadece bir anlatım biçimi değil, aynı zamanda halkın bilgiye erişimini kolaylaştıran bir köprüdür.

Orta Nesir

q Orta nesir; sade ve süslü nesrin özelliklerini harmanlayan, anlaşılır bir anlatımla sunulan bir nesir türüdür.

q Bu türde zaman zaman süslü nesrin izleri görülse de asıl amaç, anlatılmak isteneni net bir şekilde ortaya koymaktır.

q Orta nesirde, konuşma dilinden belirgin şekilde uzaklaşılmıştır ve içerik her zaman ön planda tutulmuştur.

q Bilimsel ve kültürel eserler, öğretici nitelikteki yazılar, genellikle orta nesirle kaleme alınmıştır.

q Bu tür nesirler, sade nesir kadar yalın olmamakla birlikte ustalık gösterme veya söz oyunları yapma amacını gütmez. Yine de dili sade nesre göre daha ağırdır.

q Orta nesirde amaç, okuyucuya bilgiyi anlaşılır ve etkili bir şekilde aktarmaktır.

Orta Nesir Örnekleri

q Naîmâ - Tarih: Naîmâ’nın Tarih eseri, Osmanlı İmparatorluğu'nun önemli olaylarını ve gelişmelerini anlaşılır bir dille anlatan bir başyapıttır.

q Kâtip Çelebi -Mîzânü’l-Hak: Bu eser, Kâtip Çelebi’nin çeşitli toplumsal ve dinî konularda bilgi verdiği, denge ve doğruluk üzerine yazılmış önemli bir çalışmadır.

q Selanikli Mustafa-Tarih: Selanikli Mustafa’nın kaleme aldığı tarih kitabı, dönemin olaylarını ve sosyal yapısını detaylandıran bir eserdir.

q Kâtip Çelebi -Düstûrü’l-Amel: Kâtip Çelebi’nin bu eseri, devlet yönetimi ve idari yapı hakkında bilgi veren değerli bir kaynaktır.

q Koçi Bey -Risâle: Koçi Bey’in Risâle’si, Osmanlı Devleti'nin yönetimi ve reform önerileri üzerine yazılmış önemli bir eserdir.

q Fuzûlî-Şikâyetnâme: Fuzûlî’nin Şikâyetnâme’si, devlet işlerinde yapılan adaletsizlikleri ve haksızlıkları ele alan, duygusal ve etkileyici bir eserdir.

q Kâtip Çelebi-Tuhfetü’l-Kibâr fî Esfâr il-Bihâr: Kâtip Çelebi’nin bu eseri, denizcilik ve deniz seferleri üzerine yazılmış kapsamlı bir çalışmadır.

Süslü (Sanatlı) Nesir

q Süslü nesir; dilin estetik ve sanatsal gücünü sergilemeyi amaçlayan, düşünce ve anlamın geri planda kaldığı, söz oyunları ve sanatlarla bezenmiş ağır bir nesir türüdür.

q Bu türün en belirgin özelliklerinden biri, düzyazıda kafiye kullanımı olan seciler, anlam ve söz sanatlarının ustaca kullanımı ve bağlaçlarla uzayıp giden, karmaşık cümle yapılarıdır.

q Süslü nesirde, dil zengin bir yabancı söz ve tamlama kullanımı ile doludur.

q Sanatçı; süslü nesir aracılığıyla dildeki ustalığını göstermek, estetik zevkini yansıtmak ve edebî bir ihtişam yaratmak ister.

q Bu nesir türü, dar bir çevre içinde kalmış ve geniş kitlelere ulaşmamıştır.

q Ahlâk ve felsefe konularının yoğun olarak işlendiği süslü nesir aynı zamanda bazı mektuplarda da kendini göstermiştir.

Süslü Nesir Örnekleri:

q Sinan Paşa-Tazarruname

q Hoca Sadettin Efendi-Tâcü’t-Tevârîh

q Nâbî-Tuhfetu’l-Harameyn

q Veysi ve Nergisi’nin çeşitli eserleri.

Bu yazarlar ve eserleri, süslü nesrin en iyi örneklerini oluşturmakta ve Türk edebiyatında önemli bir yer tutmaktadır. Süslü nesir, dilin sanatsal kullanımı ve edebî zarafet açısından önemli bir miras bırakmıştır.