EDEBİYAT NEDİR, EDEBİYATIN ÖZELLİKLERİ NELERDİR? EDEBİYATIN DİĞER BİLİMLERLE İLİŞKİSİ

Edebiyat Nedir, Edebiyatın Özellikleri Nelerdir?

Edebiyat kelimesi, Arapça kökenli "edep" sözcüğünden türetilmiştir ve ilk kez Şinasi tarafından günümüzdeki anlamıyla bir sanat türünün adı olarak kullanılmıştır. Öncesinde nazım (şiir) ve nesir (düz yazı) türlerindeki eserlere “Şiir” ve “İnşâ” denilmekteydi. Günümüzde edebiyat kavramı çeşitli anlamlarda kullanılmaktadır:

1.      Düşünce, duygu, olay ve imgelerin insanlarda estetik duygular uyandıracak bir biçimde, dil aracılığıyla söz ve yazıyla anlatımını amaç edinen sanat olan edebiyat, genellikle yazın olarak da adlandırılır.

2.      Edebiyat aynı zamanda bu sanatın ilkelerini, kurallarını ve bu yolda oluşturulmuş ürünleri inceleyen bir bilim dalıdır. Değerlendirme çalışmalarıyla "edebiyat tarihi" adını alır.

3.      Bir çağda, bir dilde yaratılmış; sözlü ya da yazılı, sanat değeri taşıyan yapıtların bütünü de edebiyat olarak adlandırılır. Örneğin; Klasik edebiyat veya 19. yüzyıl Türk edebiyatı gibi.

4.      Edebiyat aynı zamanda herhangi bir bilim ya da sanat dalıyla ilgili eserlerin tümünü ifade eder. Örneğin, tıp edebiyatı veya Atatürk'le ilgili literatür gibi. Türkçede bu anlamda genellikle "literatür" kelimesi kullanılır.

Bir edebiyat eseri, bir dil ürünü olan yazılı ve sözlü eserlerin tamamını kapsar. Bu sebeple bir gazete haberinden sanat değeri taşıyan hikâye, roman, deneme, fıkra (köşe yazısı) türüne kadar her türlü yazı edebiyat eseri olarak kabul edilir.

Edebiyata Konu Olan Olaylar

·         Savaşlar; toplumların üzerinde derin etkiler bırakırken aynı zamanda edebiyatı da önemli ölçüde etkiler. Örneğin; Kurtuluş Savaşı gibi büyük çatışmalar, edebiyatı şekillendiren önemli olaylardır.

·         Göçler ve doğal afetler; genellikle bölgesel düzeyde etkiler yaratır. Ancak bu tür olaylar halk arasında derin izler bıraktığı için edebiyat açısından zengin malzeme sunarlar. Yaşanan trajediler, insanların duygularını ve deneyimlerini ifade etme biçimlerini değiştirir.

·         Kültürel değişim, bir toplumun yaşam tarzında meydana gelen değişiklikleri yansıtır. Toplumların yaşam biçimleri değiştikçe edebiyat da bu değişime uyum sağlar. Yeni fikirler ve yaşam tarzları, kültürü ve edebiyatı dönüştürür.

·         Aşk ve sevgi gibi duygular, genel olarak bireysel düzeyde etkilidir. Ancak bu duygular da edebiyatın temel unsurlarından biridir ve birçok eserin ana temasını oluşturur.

·         Doğa, edebiyatta sadece bir arka plan oluşturmakla kalmaz; aynı zamanda farklı bakış açıları için bir ortam sağlar. Doğanın güzellikleri ve zorlukları, yazarların eserlerinde sıkça işlediği konulardan biridir ve doğanın insanlar üzerindeki etkileri edebiyatta önemli bir tema olarak kabul edilir.

Edebiyatın Diğer Bilimlerle İlişkisi

Edebî eserler, çeşitli disiplinlerin alanlarına ışık tutan önemli kaynaklardır. Sosyoloji, tarih, psikoloji ve coğrafya gibi farklı alanlardaki uzmanlar, edebî eserleri inceleyerek derinlemesine bilgi elde edebilirler.

Sosyologlar, toplumun dinamiklerini anlamak için edebî eserlere sıkça başvururlar. Edebiyat, toplumdaki değişimleri, ideolojik eğilimleri ve kültürel yapıları yansıtan bir aynadır. Sosyologlar; edebî eserlerdeki karakterlerin, olayların ve temasların analizini yaparak toplumsal olgular hakkında önemli ipuçları elde ederler. Ayrıca toplumun tarihsel ve kültürel arka planını anlamak için edebî eserlerin incelenmesi önemli bir kaynaktır.

Tarihçiler, edebî eserleri inceleyerek belirli bir dönemin atmosferini ve yaşam koşullarını anlamaya çalışırlar. Edebî eserler; o dönemin sosyal, siyasî, ekonomik ve kültürel yapısını yansıtır. Tarihçiler, bu eserleri detaylı bir şekilde analiz ederek o döneme ait önemli bilgilere ulaşırlar ve tarihî olayları daha iyi anlamlandırırlar.

Psikologlar ve psikiyatrlar, edebî eserlerdeki karakterlerin davranışlarını ve duygusal durumlarını inceleyerek psikolojik analizler yapabilirler. Edebiyat, insanın iç dünyasını anlamak için önemli bir kaynaktır. Psikologlar; edebî eserlerdeki temaları, sembolleri ve karakterlerin ruhsal durumlarını inceleyerek insan psikolojisi hakkında derinlemesine anlayışa sahip olabilirler.

Coğrafyacılar, edebî eserlerdeki coğrafî mekânları ve çevreleri analiz ederek coğrafî bilgi elde ederler. Özellikle gezi yazıları, coğrafyanın doğal ve kültürel unsurlarını anlamak için önemli bir kaynaktır. Coğrafyacılar, edebî eserlerdeki coğrafî referansları değerlendirerek o mekânın fiziksel özelliklerini, iklimini, bitki örtüsünü ve insan etkileşimlerini analiz ederler.

Edebî Eserin Kıstasları (Kriterleri)

Edebî eserlerin değerlendirilmesinde dikkate alınması gereken bir dizi ölçüt bulunmaktadır. Bu ölçütler, eserin niteliğini belirlemek ve okuyucuya bir anlam dünyası sunmak için önemlidir.

Eserin Türü: Bir edebî eserin nesir mi yoksa nazım mı olduğu, onun yapısal özelliklerini belirler. Nesir, düz yazı formunda ifade edilirken nazım ise ölçü ve uyak gibi özelliklere sahiptir.

Dil Kullanımı: Eserde kullanılan dilin zenginliği, doğruluğu ve etkileyiciliği, eserin kalitesini belirleyen önemli bir ölçüttür. Dilin akıcı olması ve anlamı derinleştirmesi önemlidir.

İfade Biçimi: Yazarın düşünceleri ve duyguları nasıl ifade ettiği, eserin etkileyiciliği üzerinde büyük bir etkiye sahiptir. İfade biçimi, eserin okuyucuya aktardığı mesajın anlaşılabilirliğini ve etkisini belirler.

Üslup: Eserin dil, anlatım ve düşünce tarzıdır. Yazarın kendine özgü bir üslubu olması, eseri diğerlerinden ayıran ve ona özgü kılan bir özelliktir.

Edebî Sanatlar ve Uygulanış Biçimi: Eserde kullanılan edebî sanatların çeşitliliği ve ustalıkla uygulanışı, eserin estetik değerini artırır. Metafor, teşbih, teşhis gibi sanatlar eserin derinliğini ve güzelliğini artırır.

Eserin Hacmi: Eserin uzunluğu ve içeriğinin kapsamı, okuyucunun eseri algılama ve değerlendirme sürecini etkiler. Hem kısa hikâyeler hem de uzun romanlar edebî değer taşıyabilir ancak hacim, eserin anlatımına uygun olmalıdır.

Konu Seçimi: Eserin ele aldığı konu, okuyucunun ilgisini çekecek ve onun düşünce dünyasını zenginleştirecek nitelikte olmalıdır. İyi bir konu seçimi, eserin etkileyiciliğini artırır.

Sanatçının Bakış Açısı: Yazarın esere yansıttığı düşünce, duygu ve bakış açısı, eserin derinliğini ve özgünlüğünü belirler. Yazarın esere kattığı kişisel yorum ve perspektif, eserin benzersizliğini ortaya koyar.

Bu ölçütler, edebî eserlerin değerini ve etkisini belirlemede önemli bir rol oynar. Her biri, eserin okuyucu üzerinde bıraktığı izlenimi şekillendirir ve edebî eserlerin farklılığını ortaya koyar.

Edebiyatın (Edebî Eserin) Özellikleri

Edebiyat eserleri birçok özellik taşır ve bu özellikler; eserin etkileyiciliğini, derinliğini ve anlamını belirler. Edebî eserlerin temel özellikleri şu şekildedir:

q  Etkileyicilik: Edebî eserler, okuyucuyu derinden etkilemeli ve onda iz bırakmalıdır. Bu etki, eserin dilinin güzelliği, karakterlerin derinliği veya eserin ele aldığı tema üzerinden olabilir.

q  Güzel Anlatım ve Sağlam Düşünce: Bir edebî eserin dili, güzel ve etkileyici olmalıdır. Ancak bu güzellik, içeriğin sağlam bir düşünceyle desteklenmelidir. Yani eser sadece diliyle değil, aynı zamanda düşünceleriyle de okuyucuyu etkilemelidir.

q  Toplum ve Dönem Yansıması: Edebî eserler, ait oldukları toplumun ve yazıldıkları dönemin özelliklerini yansıtmalıdır. Bu, eserin karakterlerinin, olaylarının ve temasının toplumsal ve tarihsel bağlamda anlamını taşıması anlamına gelir.

q  Toplum Tarafından Anlaşılma ve Beğenilme: Edebî eserler, zamanın süzgecinden geçtikten sonra bile toplum tarafından anlaşılmalı ve beğenilmelidir. Bu, eserin evrensel temaları işlemesi ve insanlık durumunu anlatmasıyla mümkün olabilir.

q  Duygu ve Düşüncelerin İfade Edilmesi: Edebî eserler, belirli bir edebî türe uygun olarak duygu ve düşünceleri aktarmalıdır. Bu; roman, hikâye, şiir gibi farklı türlerde farklı tekniklerle gerçekleşebilir.

q  Estetik İlke ve Sanat Anlayışı: Edebî eserler, estetik ölçüler içinde belli bir sanat anlayışıyla yazılmalıdır. Dilin incelikleri, ritmi, ses uyumu ve benzersiz bir tarz, eserin estetik değerini artırır ve onu sanatsal bir yapıt hâline getirir.

Bu özellikler, edebî eserlerin sadece metinler olmaktan öte insanlık deneyimini derinlemesine anlatan, estetik ve felsefî bir boyut kazandıran yapıtlar hâline gelmesini sağlar.