Eleştiri (Tenkit) Türü Nedir, Özellikleri Nelerdir? Türk Edebiyatında Eleştiri

Eleştiri, düşünce veya sanat eserlerinin değerlendirilmesini sağlayan bir yazı türüdür. Bu tür, eserin hem olumlu hem de olumsuz yönlerini ortaya koyarak bir değerlendirme sunar. Eleştiri, Yunanca kökenli "critique" kelimesinden gelir ve bir şeye kıymet biçme, onu değerlendirme anlamına gelir.

Eleştirmenler genellikle sanat, edebiyat ve düşünce alanlarında uzmanlaşmış kişilerdir. Kendi değerlendirmeleriyle okuyuculara yön gösterir ve eserler hakkında derinlemesine bir anlayış sunarlar. Eleştiri sadece övgü veya yergi değildir, aynı zamanda bir eserin daha derinlemesine anlaşılmasını sağlar. Bir eserin ortaya çıkış şartlarını, içeriğini ve amacını açıklar böylece okuyuculara eserin derinliklerine inme imkânı tanır.

Eleştiri; eserin yapısal unsurlarını, tema ve sembollerini, dil ve üslubunu analiz eder. Aynı zamanda eserin toplumsal, kültürel ve tarihsel bağlamını da ele alır. Bu sayede eleştiri, bir eserin hem içsel hem de dışsal etmenlerini göz önünde bulundurarak kapsamlı bir değerlendirme sunar.

Eleştirinin Özellikleri

Eleştiri yazarken belirleyici bazı özellikler bulunmaktadır.

1. Öncelikle eleştiri düşünsel bir planda kaleme alınmalıdır. Yani düşünceler açık ve mantıklı bir şekilde ifade edilmelidir. Eleştiri metni boyunca ele alınan konu, yazar veya eserle ilişkilendirilerek değerlendirilmelidir.

2. Eleştirmen, iyi veya kötü gibi kavramları desteklemek için örnekler sunmalıdır böylece eleştirisini sağlam bir zemine oturtur.

3. Yazar eleştirisinde nesnellik önemlidir. Kişisel tercihlerden ziyade metinlerden alınan örneklerle desteklenmiş, nesnel bir değerlendirme yapılmalıdır.

4. Dil kullanımı açık ve anlaşılır olmalıdır. Karmaşık ifadelerden kaçınılmalı ve okuyucunun kolayca anlayabileceği bir dil tercih edilmelidir.

5. Eleştirinin değerlendirilmesinde, eleştirmenin kendi yaklaşımı ve üslubu da önemlidir. Okuyuculara aktarılacak olan konu, eleştirmenin kendi fikirleri ve yorumlarıyla zenginleştirilmelidir.

6. Eleştirinin odaklandığı eser; tüm boyutlarıyla incelenmeli ve ilgili olduğu bilimsel, toplumsal veya sanatsal bağlamda ele alınmalıdır.

7. Son olarak bir eleştirmen sadece uzman olduğu alanlarda eleştiri yazmalıdır. Eleştirinin derinliği ve anlayışı, eleştiri yapılacak eserin yazarıyla benzer seviyede olmalıdır. Bu şekilde, eleştiri daha etkili ve inandırıcı olacaktır.

Dünya Edebiyatında Eleştiri Örnekleri

Eleştiri türünün ilk örneklerini Aristo, sanat hakkındaki düşüncelerini anlattığı “Poetika” isimli eseriyle ortaya koymuştur. Eleştiriyi belirli prensipler dâhilinde değerlendirme düşüncesi 19. yüzyılda ortaya çıkmıştır. Eleştiri, edebî akımlarla birlikte genel özelliklerine kavuşmuştur. Eleştirinin asıl gelişim gösterdiği 19. yüzyılda olmasının ana sebebi, bilim alanında meydana gelen gelişmelerdir. 20. yüzyılda ise modern eleştiri tarzı hâkim olmuştur. Dünya edebiyatında bu türün önemli temsilcileri şu şekildedir.

·  Boielau

·  Saint Beuve

·  Hippolyte Taine

·  Brunetiere

·  Jules Lamaitre

·  Anatole France

·  Remy de Gourmont

·  Gustave Lanson

Türk Edebiyatında Eleştiri Örnekleri

Eleştiri türü, Türk edebiyatında köklü bir geçmişe sahiptir. Özellikle Halk hikâyesi ve Divan edebiyatı gibi geleneksel edebî formlarda kendini gösteren "taşlama" ve "hiciv", bu türün ilk örnekleridir.

Şairlerin hayatına dair bilgilerin yanı sıra yapıtlarının özelliklerini değerlendiren tezkireler, bu tür eleştirinin önemli bir parçasıdır. Bu tezkirelerde, şairlerin eserlerinin estetik ve içeriksel özellikleri üzerine detaylı analizler yapılarak eleştiriye yakın bir bakış sunulur.

Batılı anlamdaki eleştiri ise Tanzimat Dönemi’yle birlikte daha belirgin bir şekilde ortaya çıkmıştır. Namık Kemal, bu dönemin öncü isimlerinden biridir ve "Bazı Mülahazat-ı Şamil'dir" ve "Tahrib-i Harabat" gibi eserleriyle Batılı anlamda eleştiri türüne ilk adımları atmıştır. Bu eserlerde; toplumsal ve siyasal eleştirileriyle çağlarını sorgulayan bir tavır sergilemiş, edebiyatın yanı sıra toplumun dönemindeki durumunu da ele almıştır.

Tanzimat Dönemi'nde başlayan bu eleştiri geleneği, zamanla olgunlaşarak Türk edebiyatında önemli bir yer edinmiştir. Batılı anlamdaki eleştiri, eserlerin estetik ve içeriksel yönlerini ele alırken aynı zamanda toplumsal, siyasal ve kültürel bağlamı da göz önünde bulundurarak daha kapsamlı bir değerlendirme yapmayı amaçlar. Bu sayede Türk edebiyatı hem kendi iç dinamiklerini hem de dünya edebiyatıyla olan etkileşimini daha derinlemesine anlamamıza olanak tanır.

Tanzimat Dönemi’nde eleştiri yazarları:

·    Namık Kemal

·    Ziya Paşa

·    Muallim Naci

·    Recaizâde Mahmut Ekrem

·    Mîzancı Murat

·    Beşir Fuat

Serveti Fünûn Dönemi’nde eleştiri yazarları:

·    Hüseyin Cahit Yalçın

·    Cenap Şehabettin

·    Halit Ziya Uşaklıgil

·    Mehmet Rauf

·    Tevfik Fikret

·    Ali Kemal

·    Ahmet Şuayp

·    İsmail Safa

Fecr-i Âti Dönemi’nde eleştiri yazarları:

·    Yakup Kadri Karaosmanoğlu

·    Ahmet Haşim

·    Hamdullah Suphi Tanrıöver

·    Ali Canip Yöntem

·    Mehmet Fuat Köprülü

·    Şahabettin Süleyman

Milli Edebiyat Dönemi’nde Ali Canip Yöntem’in kaleme aldığı “Milli Edebiyat Meselesi ve Cenap Bey’le Münakaşalarım”, bu dönemde yazılmış önemli bir eleştirel eserdir.

Cumhuriyet Dönemi’nde eleştiri yazarları:

·    Nurullah Ataç

·    Orhan Şaik Gökyay

·    Suut Kemal Yetkin

·    Cevdet Kudret

·    Orhan Burian

·    Mehmet Kaplan

·    Berna Moran

·    Atilla İlhan

·    Mehmet Fuat