Evliya Tezkireleri Nedir? Özellikleri Nelerdir? Dîvan Edebiyatında Evliya Tezkireleri

Tezkire; belli bir alanda meşhur olmuş kişilerin ve özellikle şairlerin hayatlarını anlatan, onların eserlerinden örnekler sunan bir tür eserdir. Bu tür eserler pek çok farklı alanda kaleme alınmıştır. Örneğin, Tezkiretü’ş-Şuarâ şairlerin biyografilerini içerirken Tezkiretü’l-Evliyâ evliyaların hayatlarını anlatır. Benzer şekilde Tezkire-i Osmâniye ve Tezkiretü’l-Hattatîn gibi tezkireler de belirli meslek gruplarına odaklanmıştır. Bölgesel tezkireler arasında Menâkıb-ı Evliyâ-i Mısır ve Tezkire-i Evliyâ-i Bağdat gibi belirli bir şehirde ya da bölgede yaşamış kişilere dair tezkireler de bulunmaktadır.

Tezkireler, köken olarak tabâkat (İslamî biyografi) kitaplarına dayanır. Evliyâ tezkireleri, şuarâ tezkirelerinden yaklaşık bir buçuk asır önce tercüme yoluyla edebiyatımıza girmiştir. İlk evliyâ tezkirelerinin örneklerini oluşturan tabâkat kitapları, çeşitli dillere çevrilmiş ve bazı eklemelerle yayımlanmıştır.

Evliyâ tezkireleri, Müslüman Türk milletinin dinî hayatını canlı tutmak için hizmet veren Allah dostlarını anlatır. Bu kişilere velî veya evliyâ denir. Sözlük anlamıyla velî, “dost, ahbap, arkadaş, yardımcı, komşu” demektir ve evliyâ kelimesi bu terimin çoğuludur. Tasavvuf teriminde ise "Allah’ı seven, Allah tarafından sevilen ve dost edinilen" anlamında kullanılır. Zamanla bu kelime, İslamî kavramlarla derinleşerek doğaüstü mânâlar kazanmaya başlamış ve halk arasında iman esaslarıyla bir anılmaya başlamıştır. Velâyet kavramı öyle bir yer edinmiştir ki velîleri kabul etmeyenler neredeyse dinden çıkmış sayılacak hâle gelmiştir. Bu düşünce yanlıştır; halkın beğendiği kişileri yüceltme eğilimi burada kendini göstermektedir. Onlar kendi hayatlarını yaşar, çevrelerine örnek olur ve toplumu irşat ederler. Bilinçli insanların zihinlerinde ve kalplerinde bu özellikleriyle yer edinirler.

Türk İslam edebiyatında evliyâ tezkirelerinin önemli bir yeri vardır. Çokça tercüme edildikleri için müellifleri ve mütercimleri birbirine karışmış olsa da bu eserler okunmaya ve yayılmaya devam etmiştir. Evliyâ tezkireleri, Türk edebiyatında 13. yüzyıldan itibaren görülmeye başlanır. Bu eserler daha çok Feridüddîn Attâr’ın tezkiresinin tercümeleri şeklindedir. Moğol istilasının yerle bir ettiği Anadolu’nun yeniden kurulmasında evliyâ tezkirelerinin önemli bir rolü olmuştur. Uzun süren savaşların ve çalkantıların sonucunda halk, ümitsizliğe ve korkuya kapılmıştır. Bu zor zamanlarda en büyük destekçileri, evliyâların hayatları ve menkıbeleri olmuştur. Allah dostlarının mücadelesi, halka manevi destek ve moral kaynağı olmuştur.

Attâr’ın eserinin dışında başka tezkirelerin de tercüme edildiğini görmekteyiz. Molla Câmî’nin Nefehâtü’l-Üns, Molla Hüseyin Kâşifî’nin Reşehâtü Ayni’l-Hayât ve Ebu’l-Leys es-Semerkandî’nin Tezkiretü’l-Evliyâ eserlerinin tercümeleri, Türk İslam edebiyatında karşılaştığımız ilk evliyâ tezkireleridir. Sinan Paşa’nın Tezkiretü’l-Evliyâ’sı bu alanda önemli eserlerden kabul edilir. Nazmîzâde Murtazâ Efendi’nin tezkiresi ise edebiyatımızda özgün tezkirelerdendir. Yapılan çalışmalara göre edebiyatımızdaki ilk özgün evliyâ tezkiresi Bağdat Evliyâları’dır.

Bilinen Evliya Tezkireleri

Tarihin derinliklerinde, tasavvuf ve evliyaların hayatları üzerine kaleme alınmış pek çok kıymetli eser bulunmaktadır. Bu evliya tezkirelerinden bazıları şunlardır:

q "Nefehâtü’l-Üns",

q "Nesâyimü’l-Mahabbe Min-Şemâyimi’l-Fütüvve",

q "Reşâhât-ı Aynü’l-Hayât",

q "Tezkiretü’l-Evliyâ Tercümesi",

q Âşık Ahmed’in "Câmiu’l-Ahbâr" isimli Tezkiretü’l-Evliyâ’sı,

q "Tezkiretü’l-Evliya",

q "Ziyâret-i Evliyâ",

q "Sefîne-i Evliyâ",

q "Bağdat Evliyâları" ve "Tezkire-i Evliyâ-i Bağdâd" (Câmiu’l-Envâr Fî Menâkibi’l-Ahyâr).

Bu eserler yalnızca evliya menkıbelerini anlatmakla kalmamış aynı zamanda tasavvufun derinliklerine dair değerli bilgiler de sunmuştur.

Kaynak: Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi/Recep Şükrü Güngör