Gazel Nedir? Özellikleri Nelerdir? Gazel Örnekleri

Gazel, Türk edebiyatının en önemli nazım biçimlerinden biridir ve Divân edebiyatının temellerinden oluşturur. Genellikle aşk, ayrılık, sevgi, hasret, ölüm, tabiat gibi lirik konuları işler. İran edebiyatından Türk edebiyatına geçmiş ve burada en çok tercih edilen nazım şekli hâline gelmiştir.

Gazel, 5 ile 15 beyit arasında değişen beyit sayısına sahiptir. Beyitlerin ilkine "matla", sonda kullanılana ise "makta" denir. İlk beyitten sonraki beyte "hüsn-i matla", son beyitten öncekine "hüsn-ü makta" denir. Gazelde en güzel beyte ise "beytül gazel" veya "şah beyit" denir. Son beyitte şairin mahlası yer alır.

Gazelde konu birliği önemlidir. Eğer gazelin bütün beyitlerinde aynı konu işleniyorsa buna "yek-ahenk gazel" denir. Beyitlerin hepsi aynı güzellikte ise "yek-avaz gazel" olarak adlandırılır.

Gazelde kafiye şeması genellikle aa, ba, ca, da, ea şeklindedir. Ancak musammat gazel adı verilen bazı gazellerde iç kafiye de kullanılır ve beyitlerin mısraları ortadan bölünebilir.

Gazellerde sabit bir kalıp mecburiyeti yoktur, herhangi bir aruz kalıbıyla yazılabilir. Eskiden gazeller bestelenerek okunurdu ve bestelenmek için yazılan özel gazeller de vardır. Gazeli makamla okuyan kişilere "gazelhan" denir, gazel yazan usta şairlere ise "gazelsera" denir.

Gazellerin başlığı genellikle yoktur; isimlendirilmeleri genellikle rediflerine veya ilk mısralarına göre yapılır. Örneğin, âşıkane gazellerde içli duygular işlenirken rindane gazellerde içki, yaşam zevki gibi konular işlenir. Fuzulî âşıkane gazelleri, Bâki ise rindane gazelleriyle tanınır. Divân edebiyatında gazel türünün önemli temsilcileri arasında Fuzulî, Bâki ve Nedim gibi ünlü şairler yer alır. Özellikle Bâki “Gazel Üstadı” olarak bilinmektedir.

Gazel Nazım Şekli Özellikleri

§  Gazel, Divân edebiyatının en önemli ve özgün nazım türlerinden biridir. Genellikle 5 ile 15 beyit arasında değişen uzunlukta olur ancak 5, 7, 9 beyitlik gazeller daha yaygındır.

§  Bu nazım biçimindeki her beyit farklı bir konuyu işler, dolayısıyla gazelde konu birliği şart değildir.

§  Gazelin ilk beytine "matla" denir ve bu beyitte kafiye düzeni şairin seçimine bağlı olarak değişebilir.

§  Gazelin kafiye düzeni ise genellikle "aa, ba, ca, da, ea, fa" şeklindedir.

§  İlk beyitteki kafiye, diğer beyitlerde değişir.

§  Gazelin son beytine "makta" denir.

§  Şairin isminin geçtiği beyte "taç beyit" denirken en güzel beyite ise "beytü’l-gazel" veya "şah beyit" adı verilir.

§  Gazelde genellikle aşk, şarap, güzellik ve aşkın ıstırabı gibi temalar işlenir.

§  Aruz ölçüsüyle yazılan gazellerde, dize ortalarında iç uyaklı olan ve dörtlük hâline getirilebilen beyitlere "musammat gazel" denir.

§  Gazeller, redifleriyle adlandırılır ve bu redifler gazelin akıcılığını ve ritmini sağlar.

§  Divan edebiyatı şairleri, gazeldeki ustalıklarını ortaya koymak için büyük çaba sarf ederler. Fuzûlî, Bâkî, Nedim, Şeyh Galip, Taşlıcalı Yahya gibi isimler, gazelin önemli temsilcileridir ve bu nazım türü üzerinde derin etkileri olmuştur.

Gazel Örnekleri

Örnek 1

Bâki Gazeli

“Hattım hisabın bil dedin gavgalara saldın beni (a)
 Zülfüm hayalin kıl dedin sevdalara saldın beni (a)

 Geh ebr veş giryan edip geh bad veş püyan edip (b)
 Mecnun-ı sergerdan edip sahralara saldın beni” (a)

İlk beyitin kafiye düzeni aa, ikinci beyitin ba şeklindedir. Gazel usulüne uygundur.

Örnek 2

Fuzulî Gazeli

“Benim tek hiç kim zar ü perişan olmasın ya Rab (a)
  Esir-i derd-i aşk u dağ-i hicran olmasın ya Rab (a)

  Dem-a-dem cevrlerdir çekdiğim bi-rahm bütlerden (b)
  Bu kafirler esiri bir müselman olmasın ya Rab” (a)

İlk beyitin kafiye düzeni aa, ikinci dizenin ise ba şeklindedir. Diğer beyitleri de ca, da, ea şeklinde devam edecektir.

Örnek 3

Nedim Gazeli

“Hele îd oldu ol gül-gonce handân olduğun gördük (a)
  Demâg-ı telh-kâmın şekkeristan olduğun gördük (a)

  O sîm endâmı aldık halka-î ağûuşa bir kerre (b)      
  O elmâsın hele zîb-i nigin-dân olduğun gördük” (a)

İlk beyitin kafiye şekli aa, ikinci beyitin kafiye şekli ise ba biçimindedir. Gazel yazılış biçimine uygundur. Diğer beyitler de ca, da, ea, fa şeklinde devam edecektir.