Hezliyat (Hezl) Nedir? Özellikleri Nelerdir? Dîvan Edebiyatında Hezliyat Örnekleri

Hezliyat; Dîvan edebiyatının eğlendirici, alaycı bir nazım türüdür. Bu türdeki şiirler genellikle kaba şakalar, taşlamalar ve bazen de sövgüler içerir. Diğer bir deyişle Hezliyat, Dîvan edebiyatında alay ve yerginin en belirgin olduğu şiir türlerinden biridir.

Hezliyat genellikle Nef’i gibi önemli şairlerin hicivlerine benzerlik gösterir. Ancak adı pek duyulmasa da bu tür, hicve benzer özellikler taşımaktadır. Hezliyat, zarif bir nükte ya da güzel bir manzum içerirken konusu genellikle şaka ve alay dolu bir dille işlenir.

Bu türün örneklerinden biri, Nev’izade Atai'nin "Bahayi-i Küfri" eseridir. Aynı şekilde Bayburtlu Zihni de hezliyatın usta şairlerindendir ve bu türde önemli eserlere imza atmıştır. Hezliyat, Dîvan edebiyatının renkli ve çeşidi bol yelpazesindeki önemli bir türdür. Şairler bu türde, toplumsal meseleleri alaylı bir dille ele alarak hem eğlendirir hem de düşündürürler.

Hezlin doğuşu ve gelişimi İran'dan Dîvan edebiyatına geçmiştir. Fars edebiyatında hezil, genellikle hicivle benzer bir anlamda kullanılır yani bir kişinin kötülenip uygun olmayan sözlerle eleştirildiği şiir ya da ahlâka aykırı ifadeler olarak tanımlanır. Türk edebiyatında hezil kavramı, birini yererken ve hak etmediği şeyleri yakıştırırken genel ahlâk kurallarını zorlayan sözler olarak kabul edilir. Hezlin özellikleri; zarif bir nükte veya mazmun içermesi, alaycı bir üslupla ele alınması ve asıl amacının incitmek değil, gülünç duruma düşürmek olduğu şeklinde özetlenebilir. Hicivden daha hafif bir mizahi tür olarak kabul edilir çünkü mübalağa ve müstehcenlik içermez.

Latife ile hezl arasındaki farklar da belirginleştirilmiştir. Latife, zarif ve terbiyeli bir dille yapılan güzel sözlerken hezl daha açık ve edebe uygun olmayan bir üslup kullanır. Mizah ve hicivle benzerliği ise hezlin alaycı ve küçük düşürücü nitelikte olmasından kaynaklanmaktadır. Dîvan şairleri hezlden kaçınmamış olsalar da hezlin genel olarak rağbet görmeyen bir tür olduğu düşünmekteydiler.

Hezliyat Örnekleri

Hezliyata yönelik manzumeler mesnevi, gazel, kaside vb. şekillerde yazılmışlardır. Bazı Dîvanlarda, yazma mecmualarda ve hezliyâtlarda bulunur. Aşağıdaki örnek, mesnevi mesnevi biçiminde yazılmış bir örnektir.

Örnek

Râviyân-ı rivâyet-i kehle

Nâkilân-ı hikâyet-i kehle

İttiler kehleler hikâyetini

Kıldılar bitlerin rivâyetini

Var idi bir harif-i kehle-nisâr

Halkı itmişti kehlesi bîzâr

Yürüse yolda kehleden her an

Kehkeşan resmin eyler idi ıyan

Sînesi âsman idi gûya

Bitleri ahteran idi gûya

Kendi bahr-ı muhit-i herzegerî

Rîk-i bahr-ı muhît kehleleri