Hilye Nedir? Özellikleri Nelerdir? Dîvan Edebiyatında Hilye Örnekleri

Hilye, Peygamberimiz Hz. Muhammed (s.a.v) ve dört halifenin ruhsal ve fiziksel güzelliklerini, aynı zamanda örnek davranışlarını anlatan ve bir nevi dinî portreler olarak kabul edilen eserlerdir. Hilyeler, genellikle Peygamberimiz için yazılmış olmakla birlikte dört halife için de yazılmış örnekleri bulunmaktadır. Bu eserler; "Şemail-i Şerif", "Hilye-i Şerif" ve "Hilyetü'n Nebi" gibi isimlerle de anılır.

Hilyeler, içeriğini hadis ve tarih kitaplarından alır ve genellikle mensur yani düzyazı formunda yazılmakla birlikte manzum yani şiirsel şekilde de kaleme alınmışlardır. Bu eserlerde, Peygamber Efendimiz ve dört halifenin ahlâkî ve fiziki özellikleri detaylı bir şekilde anlatılır böylece bu örnek şahsiyetlerin hayatlarına dair derinlemesine bir bakış sunulur. Bu türde yazılmış en önemli eserlerden biri Hakanî'nin "Hilye-i Hakanî" adlı kitabıdır. Bu eser, peygamberimizin ve dört halifenin niteliklerini edebî bir üslupla ve derin bir manevi duyarlılıkla tasvir eder.

Edebî eser olarak hilyeler, Hz. Muhammed’in dış ve iç görünüşünü anlatan manzum ya da mensur metinlerdir. İlk örnekleri Arap edebiyatında ortaya çıkan bu eserler, Hz. Peygamber'in dinî-didaktik semaillerini görenlerin görmeyenlere anlatması amacıyla yazılmıştır. Hilyelerin temeli; Hz. Ali, Hz. Ayşe ve Hz. Hasan’ın ifadeleri ile Abdullah bin Ömer, Enes bin Malik, Ebu Hüreyre, İbn-i Halid gibi güvenilir hadis rivayetçilerinin aktardıkları hadislerden oluşur.

Başlangıçta yalnızca Hz. Peygamber için yazılan hilyeler, zamanla diğer peygamberler ve dört halife için de kaleme alınmaya başlanmıştır.

Klasik hilyeler şu bölümlerden oluşur:

1.      Başmakam: "Besmele" veya "euzu besmele" ile başlayan kısım.

2.      Göbek: Metnin başladığı büyük bölüm.

3.      Hilal: Uçları yukarıda birleşerek göbeği çevreleyen bölüm.

4.      Hz. Ebubekir, Hz. Ömer, Hz. Osman, Hz. Ali: Dört halifenin adları sıralanır.

5.      Ayet: Hz. Muhammed ile ilgili bir ayetin yazıldığı bölüm.

6.      Etek: Hilye metninin devam ettiği ve duanın bulunduğu kısım.

7.      Koltuklar: Çoğunlukla dikdörtgen biçiminde tezhiple süslenmiş alanlar.

8.      İç Pervaz: Hilyenin iç çerçevesi.

9.      Dış Pervaz: Hilyenin dış çerçevesi.

Hilyeler sadece bir edebî eser olmanın ötesinde Hz. Muhammed’in görünüş ve karakterini sonraki nesillere aktarmanın bir yolu olarak önemli bir kültürel ve dinî miras niteliği taşır.

Türk Edebiyatında Hilye Örnekleri

İlk olarak 1598 yılında kaleme alınmış olan Hilye-i Hakani dikkat çeker. Bu eser, Peygamber Efendimiz’in (s.a.v) güzelliklerini ve üstün niteliklerini en zarif şekilde betimleyen nadide bir çalışmadır. Ardından 1630 yılında yazılan Hilye-i Çâryâr-i Güzîn gelir. Bu hilye, dört büyük halifenin üstün özelliklerini ve faziletlerini detaylı bir şekilde anlatır.

Ayrıca peygamberlerin güzelliklerini ve meziyetlerini konu alan Hilye-i Enbiyâ da önemli bir eserdir. Bu eser, 18 peygamberin sahip olduğu yüksek ahlâkî ve fiziksel nitelikleri anlatır. Son olarak 1942 yılında yazılmış olan Hilye-i Fahr-i Âlem de bu türün son örneği olarak bilinmektedir.