İslamiyet Öncesi Türk Edebiyatı Nedir? İslamiyet Öncesi Türk Edebiyatı Özellikleri

Türk edebiyatının kökleri, İslamiyet öncesi döneme kadar uzanır. Bu dönem, İslamiyet'in etkilerinin başladığı 11. yüzyıla kadar olan zaman dilimini kapsar. İslamiyet öncesi Türk edebiyatı, sözlü ve yazılı edebiyat olmak üzere iki ana kolda gelişmiştir. Destan Dönemi olarak bilinen bu dönem, anonim ve millî bir edebiyat geleneğini barındırır.

Sözlü edebiyat geleneği, özellikle şiir üzerine yoğunlaşmıştır. Bu döneme ait önemli eserler arasında koşuklar, sagular, destanlar ve savlar yer alır. Koşuklar; Türk toplumunun duygu, düşünce ve yaşantılarını yansıtan manzum eserlerdir. Sagular; ölen kişinin ardından yakılan ağıt, söylenen şiir olarak karşımıza çıkmaktadır. Destanlar ise ulusal kahramanlık hikâyelerini anlatırken savlar, atasözü ve deyimler olarak kullanılmaktadır.

Yazılı edebiyat ise Göktürk Kitabeleri ve Uygur Metinleri gibi belgeler üzerinden incelenir. Göktürk Kitabeleri, Orhun, Yenisey  bölgesinde bulunan ve Köktürkçe ile yazılmış önemli belgelerdir. Bu kitabeler; Türk toplumunun sosyal, kültürel ve siyasî yapısını aydınlatan kaynaklar arasında yer alır. Uygur Metinleri ise Orta Asya'da Uygur Türkleri tarafından yazılan ve edebî eserler içeren metinlerdir. Bu metinlerde genellikle Budizm ve Maniheizm gibi dinlerin etkileri görülür.

İslamiyet Öncesi Sözlü Edebiyat Özellikleri

Sözlü edebiyat, Türk kültürünün köklü bir parçasıdır ve birçok önemli özelliği içinde barındırır.

1.      Bu özelliklerin başında ilk manzumelerin yuğ, sığır ve şölen gibi dinsel törenlerden doğması gelir. Bu törenler, toplumun ruhunu yansıtan önemli anlardı ve manzumeler, bu anların duygusal derinliğini ifade etmek için kullanılırdı.

2.      Kahramanlık konuları destanlar aracılığıyla aktarılırken aşk ve doğa konuları ise koşuklarla anlatılırdı. Bu eserler, toplumun duygusal ve estetik ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla şekillenmiştir.

3.      Sözlü edebiyatta kullanılan dil ve ölçü de önemli bir yer tutar. Manzumeler, millî ölçümüz olan hece ölçüsüyle ve arı duru bir Türkçeyle söylenmiştir. Nazım birimi olarak dörtlük kullanılmıştır.

4.      Bu eserlerin çoğunun anonim olması, sözlü edebiyatın kolektif bir ruhu yansıttığını gösterir. Şiir ile musiki arasında güçlü bir bağ vardır ve bu eserler hem estetik hem de duygusal anlamda zenginlik sunarlar.

5.      Ozanlar, toplumun önemli figürleriydi ve çoğunlukla hekimlik, büyücülük, rahiplik gibi meslekleri de üstlenirlerdi. Onlara "şaman, baksı, kam, ozan" gibi çeşitli adlar verilirdi ve toplumun kültürel ve ruhsal hayatında önemli bir rol oynarlardı.

6.      Şiirlerdeki nazım birimi dörtlük ve kullanılan uyak çeşidi, yarım kafiyedir.

7.      Yine şiirlerde 7’li, 8’li ve 11’li hece ölçüsü kullanılmıştır.

İslamiyet Öncesi Yazılı Edebiyat Özellikleri

İslamiyet öncesi yazılı edebiyat, Türk kültür ve medeniyetinin zengin bir mirası olarak karşımıza çıkar. Bu dönemdeki yazılı eserler, çeşitli özellikler taşır ve Türk edebiyatının temellerini oluşturur. Bu döneme ait bazı önemli özellikler şöyledir:

1.      Dil: İslamiyet öncesi yazılı edebiyatta, iki tür dil kullanılmıştır. Bunlar, Göktürkçe (Kuzey Türk lehçesi) ve Uygurca (Güney Türk lehçesi) olarak bilinir. Bu diller, o dönemin kültürel ve coğrafî çeşitliliğini yansıtır.

2.      Anlatım Yolları: Edebî eserlerde iki tür anlatım yolu izlenmiştir. Birincisi, halk diliyle anlatımı temsil ederken diğeri ise sanatlı ve söylev diliyle anlatımı içerir. Bu durum, farklı okuyucu kesimlerine hitap etme amacını yansıtır.

3.      Yazı Türleri: İslamiyet öncesi Türk edebiyatında, Göktürk yazısı ve Uygur yazısı gibi iki farklı yazı türü kullanılmıştır. Her bir yazı türü, o dönemin estetik ve yazılı iletişim normlarına uygun olarak kullanılmıştır.

4.      Konu Çeşitliliği: Edebiyat geleneklerine bağlı olarak din dışı konular ve dinsel konular da ele alınmıştır. Bu durum, dönemin kültürel ve dini çeşitliliğini yansıtırken farklı temaların edebî eserlerde işlenmesine olanak sağlamıştır.

5.      Şiir Özellikleri: İslamiyet öncesi Türk edebiyatında manzumelerde genellikle hece ölçüsü kullanılmıştır. Ayrıca çoğunlukla yarım uyak tercih edilmiştir.

6.      Stilistik Öğeler: Bazı yapıtlarda aliterasyonlar kullanılmıştır. Bu ses oyunları, metinlerin ritmik ve akıcı bir yapıya sahip olmasını sağlamıştır.

7.      Atasözleri ve Destanlar: İslamiyet öncesi dönemde yazılı edebiyatta, atasözleri ve bazı destanlar da yer almıştır. Bu eserler, Türk kültürünün sözlü geleneklerinden yazılı geleneğe geçiş sürecini yansıtır.

8.      Orhun Yazıtları: Elimizdeki en eski metinlerden biri olan Orhun Yazıtları, 8. yüzyılda yazılmış önemli bir belgedir. Bu yazıtlar, Türk tarihindeki önemli bir döneme ait bilgileri içerir ve Türk yazılı edebiyatının başlangıç noktalarından birini oluşturur.

İslamiyet öncesi yazılı edebiyat, Türk kültür ve tarihine dair derinlemesine bir bakış sunar. Bu dönemin edebî eserleri, günümüzde de Türk edebiyatının köklerini anlamak ve değerini takdir etmek için önemli bir kaynaktır.

Göktürk (Orhun) Yazıtları

Göktürk Yazıtları, Türk edebiyatının bilinen ilk yazılı metinleri arasında yer alır. Bu yazıtların öne çıkan özellikleri, içten ve akıcı bir anlatıma sahip olmaları ile Türkçenin 8. yüzyılda edebî bir dil olarak ne kadar gelişmiş olduğunu göstermeleridir. Dilin yalın olmasıyla birlikte derinlik taşıması, Türk kültürüne ve düşünce yapısına ait önemli ipuçları verir.

Göktürk Yazıtları aynı zamanda Şamanizm inancını ve göçebe kültürünü yansıtmasıyla da dikkat çeker. Bu yazıtlar; Türk toplumunun inançlarına, yaşam tarzına ve değerlerine dair kıymetli bilgiler içerir. "Bengü taşı" olarak da bilinen bu yazıtlar, dönemin sosyal ve dinî yapılarını anlamamız açısından büyük öneme sahiptir.

Yazıtların içeriğine baktığımızda Kağanın tanrısal güce sahip bir lider olarak anlatıldığını görürüz. Bu lider figürü, toplumun birlik ve güç sembolü olarak öne çıkar ve liderlik vasıflarını vurgular. Göktürk Yazıtları aynı zamanda Türklerin tarihini, atalarını ve büyük liderlerini gelecek nesillere aktarma amacını taşır.

Bu yazıtlar arasında Vezir Tonyukuk Anıtı, Kül Tigin Anıtı ve Bilge Kağan Anıtı yer alır. Her biri farklı dönemlerde dikilmiş olmasına rağmen ortak bir kültürel mirası temsil ederler. Bu yazıtlar, Türk edebiyatının temellerini oluştururken aynı zamanda Türk tarihini anlamak için önemli bir kaynak teşkil ederler.

Vezir Tonyukuk Anıtı, 720 yılında Vezir Tonyukuk tarafından dikilmiş ve yazılmıştır. Anıtın içeriği, anı ve tarih karışımı bir metin olarak değerlendirilir.

Kül Tigin Anıtı ise Bilge Kağan tarafından 732 yılında diktirilmiş ve Yolug Tigin tarafından yazılmıştır.

Bilge Kağan Anıtı ise Bilge Kağan'ın oğlu Tenri Kağan tarafından 735 yılında dikilmiştir. Yolug Tigin tarafından yazılan bu anıt, Türk tarihindeki önemli bir dönemi ve lider figürlerini anlatır. Göktürk Yazıtları; Türk kültürü, dil ve tarihini anlamak için vazgeçilmez bir kaynaktır.

Uygur Metinleri

Uygur metinleri, Uygur alfabesiyle yazılan metinlerdir. Uygur alfabesi 18 harften oluşmaktadır. Bu metinler, kâğıt üzerine yazılmış oldukları için o döneme ait birçok malzeme de günümüze kadar ulaşmıştır. Yazılarının çoğu, Mani ve Buda dinlerinin etkisi altında yazılmıştır.

Bu metinler arasında en bilinenler arasında Sekiz Yükmek (Sekiz Yığın), Altun Yaruk (Altın Işık), Irk Bitig (Fal Kitabı), Kalyanamkara ve Papamkara (İyi Düşünceli Prens ile Kötü Düşünceli Prens) yer almaktadır. Bu metinler, Uygur kültürünün derinliğini ve zenginliğini yansıtan önemli belgelerdir.