İstiare (Eğretileme) Söz Sanatı Nedir, Açık ve Kapalı İstiare Nedir?

İstiare, dilin zenginliğini ve esnekliğini ortaya koyan bir söz sanatıdır. Bu sanatta bir sözcük, kendisine benzer veya ilişkili bir başka sözcük yerine kullanılır. Temelde, benzerlik ilgisi bulunan iki kavram arasında bir bağ kurulur ve bu bağ, sözün anlamını zenginleştirir.

Örneğin, "gözleri bir gül gibi güzel" ifadesinde "gözler" ile "gül" arasında bir benzerlik kurulmuş ve "gözler" sözcüğü "gül"e istiare yoluyla benzetilmiştir. Bu şekilde istiare söz sanatı, anlatımın derinliğini artırır ve metnin daha etkileyici ve görsel olmasını sağlar.

İstiare, edebî eserlerden günlük konuşmalara kadar geniş bir alanda kullanılabilir. Şairler, yazarlar ve konuşmacılar, istiareyi kullanarak metinlerine renk katar ve okuyucunun veya dinleyicinin hayal dünyasını zenginleştirirler. Teşbih (benzetme) söz sanatının 2 ögesi olan benzeyen ve kendisine benzetilen kullanılarak istiare söz sanatı uygulanır.

İstiare Söz Sanatı Türleri ve Özellikleri

İstiare sanatı, özellikle Divan edebiyatında sıklıkla kullanılan bir söz sanatıdır ve kendi içinde açık, kapalı olmak üzere 2 kategoriye ayrılır. Açık istiare, bir metinde yapılan benzetmenin yalnızca kendisine benzetilen öğesi kullanılarak gerçekleştirildiği durumu ifade ederken kapalı istiare ise benzetme öğelerinden yalnızca benzeyen öğesi kullanılarak gerçekleştirilir.

İstiare sanatının bir metinde kullanılıp kullanılmadığını anlamak için üç temel hususa dikkat etmek gerekir:

· Bir metinde istiare amacıyla kullanılan sözcük ya da kavramın gerçek anlamı dışında kullanılması gerekmektedir. Yani kullanılan kelime ya da kavramın asıl anlamından farklı bir anlamı yansıtması önemlidir.

· Metinde istiare sanatını meydana getiren kelime ya da kavramın, gerçek anlamıyla kullanılmasını engelleyen ipuçları bulunmalıdır. Bu ipuçları, okuyucunun asıl anlam yerine mecazî anlamı anlamasına yardımcı olur.

· İstiare sanatının var olabilmesi için kullanılan iki sözcük arasında güçlü ya da zayıf fark etmeksizin bir benzetme gayesi olmalıdır. Yani benzeyen ve kendisine benzetilen kavramlar arasında belirgin bir ilişki kurulmalıdır.

İstiare, Açık ve Kapalı İstiare Örnekleri

·         Ufuktaki lambanın fitili kısıldı yavaş yavaş
Ve akşam çöküverdi dağların üzerine

Benzeyen: Güneş söylenmemiş, hissettirilmiş.
Kendisine benzetilen: Lamba

·         “Her sabah başka bahar olsa da ben usandım, uğramam bahçelerin semtine gülden yandım.”

Bu örnekte “gül” sözcüğüyle istiare sanatı yapılmıştır. Şair, sevgilisini “gül”e benzetmiş, lâkin benzeyen durumundaki “sevgili” sözcüğünü belirtmemiştir.

Benzeyen: Sevgili (söylenmemiş)

Kendisine benzetilen: Gül (söylenmiş)

Yalnızca kendisine benzetilen söylendiği için burada istiare yapılmıştır. Ayrıca dizelerde “yandım” ifadesi “gül” sözcüğünün gerçek anlamıyla kullanılmasına mâni olmaktadır.

Açık İstiare Örnekleri

Yalnızca kendisine benzetilen (kuvvetli unsur) ile yapılan söz sanatına açık istiare denir.

·         Mavi patiskalarını yırtan gemilerinle
Uzaktan seni düşünürüm İstanbul

Kendisine benzetilen: Mavi patiska

·         “İki kapılı bir handayım,

               Gidiyorum gündüz gece.”

Yukarıdaki dizelerde “dünya” iki kapılı bir hana benzetilmiş ancak benzeyen “dünya” belirtilmemiştir. Yalnızca kendisine benzetilen durumundaki “iki kapılı han” sözü söylendiği için açık istiare kullanılmıştır.

Kapalı İstiare Örnekleri

Sadece benzeyenin belirtildiği istiare türüne kapalı istiare denir.

·         Firakınla şu gönlüm bin bir hüzün deriyor

Benzeyen: Kalp
Kendisine benzetilen: Mum, belirtilmemiş.

·          Süzülüp akasya dallarından gün,

              Erir damla damla ayaklarında “

Bu dizelerde “gün”, “su”ya benzetilmiş, kendisine benzetilen “su” belirtilmemiş yalnızca suyu çağrıştıran “damla” kullanılmıştır. Yalnızca benzeyen kullanıldığı için kapalı istiare kullanılmıştır.

Teşbih ve İstiare Arasındaki Farklılıklar Nelerdir?

Teşbih ve istiare, dilin gücünü artıran ve ifadeyi derinleştiren iki temel dil sanatıdır. Bu sanatlar, kelimeleri sıradan birer ifade aracından öteye taşıyarak metinlerin ve konuşmaların etkisini artırır.

· Teşbih, açıkça iki unsuru karşılaştırarak bir benzerlik ilişkisi kurar. Örneğin, "gözleri güneş gibi parlıyor" ifadesinde güneş ile kişinin gözleri arasında açık bir benzetme yapılmıştır. Bu tür açık benzetmeler, metnin anlamını daha belirgin hâle getirir ve okuyucunun zihninde canlanmasını sağlar.

· İstiare ise daha gizli ve sezdirilen bir benzerlik ilişkisi içerir. Okuyucu veya dinleyici, bu ilişkiyi kendi zihinsel çabasıyla çözmek durumundadır. İstiare, bir unsurun zihnimizde uyandırdığı başka bir unsur ile olan benzerliği anlatmayı amaçlar. Bu söz sanatı, dilin sınırlarını aşarak duygu ve düşünceleri daha derin ve etkili bir şekilde ifade edilmesini sağlar. Teşbih ve istiare ayrıca soyut kavramları somutlaştırma amacı güderler. Bu, kelimelerin gücünü artırarak metinleri daha çarpıcı hâle getirir. Örneğin, başarı ihtimali az olan bir iş için uğraşmayı "iğneyle kuyu kazmaya" benzetmek, soyut bir kavramı somut ve anlaşılır bir şekilde ifade etmenin bir yoludur.

Teşbih ve istiare, dilin zenginliğini ve ifade gücünü artırarak iletişimi daha derin ve etkileyici hâle getirir. Bu sanatlar, yazarların ve konuşmacıların duygularını ve düşüncelerini daha etkili bir şekilde aktarmasına olanak tanır böylece iletişim sürecini zenginleştirir ve okuyucuların veya dinleyicilerin metinlerle daha derin bir etkileşim kurmasını sağlar.