Kafiye (Uyak) Nedir, Kafiye Çeşitleri Nelerdir? Türk Edebiyatında Kafiye

Kafiye, bir şiirde mısra sonlarındaki yazılışları ve okunuşları aynı ancak anlamları ve görevleri farklı olan kelimelerin veya eklerin benzerliğini ifade eder. Kafiye bulmak için şu adımları izlemek gerekir.

·        Şiirin mısraları arasında ses uyumu aranır. Bu adımda, her mısraın son kelimesinden başlayarak benzer olan kelimeler işaretlenir.

·        İşaretlenen kelimeler arasında aynı anlam ve göreve sahip ek ve kelimeler belirlenir ve bunlar rediftir.

·        Geriye kalan, anlam ve görevleri farklı olan sesler kafiye olarak kabul edilir.

Örnek:

Yanıp tutuşmadan aylarca yummadım gözümü,
Nücuma sor ki, bu kirpikler uyku görmüş mü?

Önemli: Bir dizedeki ekte, diğer dizede kökte olsa da kafiyedir. Mühim olan, anlam ve görevlerinin farklı olmasıdır.

Kafiye (Uyak) Çeşitleri Nelerdir?

Kafiye çeşitleri 5 grupta incelenmektedir:

·        Yarım Kafiye

·        Tam Kafiye

·        Zengin kafiye

·        Cinaslı Kafiye

·        Tunç Kafiye

Yarım Uyak

Dize sonlarındaki kelimelerde tek bir sesin benzeşmesi sonucunda oluşan kafiyedir.

Örnek:

“Ben çektiğim kimler çeker
Gözlerim kanlı yaş döker
Bulanık bulanık akar
Dağlarım seliyim şimdi” (Kul Mustafa)

Bu dizelerde “-k” sesi kafiyedir. “-er” eki ise rediftir. Bu şekilde dize sonlarındaki kelimelerde uyum söz konusu ise öncelikle kelimenin kökünü bulun. Kafiyeyi kökte arayacaksınız çünkü. Dışarıda kalan kısım redif olacaktır “-er” eki gibi. Kelimelerin köklerini inceleyin. Orada uyuşan ses varsa kafiye oradadır. Bu örnekte kelimelerin köküne baktığımızda “-k” sesinin benzeştiği görülmektedir. Tek ses benzeşmesi olduğundan yarım uyak uygulanmıştır, deriz.  Her örnekte burada olduğu gibi köklerde kafiye bulamayabiliriz. Yukarıda önemli not olarak paylaştığımız kısmı okuyunuz.

Tam Uyak

Dize sonlarındaki kelimelerde iki sesin benzeşmesi neticesinde oluşan kafiyedir.

Örnek:

“Yollarda kalan gözlerimin nurunu yordum,
Kimdir o, nasıldır diye rüzgarlara sordum,
Hulyamı tutan bir büyü var onda diyordum.

Gördüm: Dişi bir parsın elâ gözleri vardı.”

“-dum” eki redif, “-o ve –r" sesi benzeşmesi de tam uyak olmaktadır.

Zengin Uyak

Dize sonlarındaki kelimelerde üç ya da daha çok sesin benzeşmesi ile oluşan kafiye çeşididir.

Örnek:

“Baygın bir ihtizaz ile bi-huş akar dere,
Sahillerinde çocuklar uzanmış çemenlere”

Cinaslı Uyak

Yazılış ve okunuşları aynı, anlamları farklı olan sesteş kelimelerin veya kelime gruplarının dize sonunda tekrar edilmesi neticesinde oluşan kafiye çeşididir.

Örnek:

“Niçin kondun a bülbül
Kapımdaki asmaya
Ben yârimden vazgeçmem
Götürseler asmaya”

İkinci dizedeki “asma” kelimesi üzüm anlamında kullanılırken dördüncü dizede “asmak” eylemi olarak kullanılmıştır.

Tunç Uyak

Dize sonlarında kafiye oluşturan sözcüklerin birinin diğerinin içinde yer alması biçiminde oluşan kafiyedir. Tunç kafiye; tam uyak, zengin uyak ve rediften oluşanilmektedir.

Örnek:

“Bursa’da eski bir cami avlusu
Mermer şadırvanda şakırdayan su”       

Bu dizelerde “su” lar tunç uyak oluşturmuştur. Tam kafiye kullanılarak tunç uyak oluşturulmuştur.

Örnek:

Garbın âfâkını sarmışsa çelik zırhlı duvar
Benim iman dolu göğsüm gibi serhaddim var     

Bu dizelerde ise “var”lar tunç uyaktır ve zengin kafiye kullanılarak oluşturulmuştur.

Türk Edebiyatında Kafiye Anlayışları

Göz İçin Kafiye Anlayışı

Göze göre kafiye anlayışı, Divan şairleri tarafından benimsenmiş bir kafiye yöntemidir. Bu anlayışa göre Arap alfabesine göre çıkış noktaları birbirine yakın olan sesler aynı ses olarak kabul edilmez. Yani, bu yöntemde kafiye olarak kabul edilmeyen ses benzerlikleri bulunmaktadır. Örneğin, "göz" ile "yüz" gibi benzer çıkış noktalarına sahip sesler, göze göre kafiye olarak kabul edilmez.

Divan şairleri bu anlayışı benimsemişler ve eserlerinde dize sonlarında mutlaka aynı ses kullanılmasına özen göstermişlerdir. Bu da eserlerindeki kafiye uyumunu sağlamak için önemli bir kural olarak karşımıza çıkmaktadır. Göze göre kafiye anlayışı, Divan edebiyatının özgün ve incelikli yapılarından biri olarak edebiyat tarihinde önemli bir yer edinmiştir.

Kulak İçin Kafiye Anlayışı

Bu kafiyede yalnızca ses benzerliği esas alınır. Bu durum, dize sonlarında aynı çıkış noktasına sahip seslerin tekrarlanmasıyla gerçekleşir ve böylece bir kafiye oluşturulur. Örnek olarak Arap alfabesindeki "se" ile "sin" veya "sin" ile "sad" gibi harfler kafiye oluşturmak için kullanılabilir. Aynı şekilde, "ç" ve "ş" gibi sesler de birbirleriyle kafiyeli sayılabilir.

Bu kafiye anlayışı İslamiyet öncesinde, halk şiirinden tekke şiirine, Servet-i Fünûn Dönemi’nden günümüze kadar edebiyatımızın önemli bir parçası olmuştur. Bu anlayış, şairlere seslerin ritmik uyumunu sağlama ve şiirlerinde estetik bir bütünlük oluşturma imkânı sunmuştur.

Kafiyenin esnekliği, şairlere geniş ve yaratıcı bir alan sağlar. Farklı sesleri kullanarak şiirlerinde çeşitlilik ve zenginlik yaratabilmişlerdir. Bu da Türk edebiyatında kafiye kullanımının sürekli olarak gelişmesini ve yenilenmesini sağlamıştır.