Kafiye Şeması (Uyak Düzeni) Nedir, Çeşitleri Nelerdir?

Dizelerin son seslerine bakılarak bir dörtlüğün kafiye düzeni belirlenir. Bu düzen, mısraların son seslerindeki uyuma göre çeşitlenir. Kafiye düzenleri, şiirin estetiğini ve akıcılığını güçlendirir. Her kafiye düzeni, şiirin anlatımında farklı bir etki yaratır. Bu nedenle şairler, kafiye düzenlerini seçerken dikkatli davranır ve metnin temasıyla uyumlu olanı tercih ederler. Kafiye şeması türlerini şu şekilde sıralayabiliriz:

·        Düz Kafiye

Kafiye şeması “aaaa”, “aaba”, “aaab” ya da “aabb” biçimde olmalıdır. Harflendirme işlemini dize sonlarındaki uyumlu dizeler üzerinden gerçekleştiriyoruz.

Örnek:

“Hiç anılmaz olmuş atalar adı, (a)

Beşikte bırakmış ana evladı.  (a)

Kırılmış yetimin kolu kanadı, (a)

Zulüm pençesinden amân kalmamış.” (b)

·        Çapraz Kafiye

Uyak düzeni “abab” biçiminde olan kafiye şemasıdır. 1. dize ile üçüncü dize, 2. dize ile dördüncü dize birbiri ile uyumludur.

Örnek:

“Evet her şey bende bir gizli düğüm: (a)
Ne ölüm terleri döktüm, nelerden! (b)
Dibi yok göklerden yeter ürktüğüm, (a)
Yetişir çektiğim mesafelerden.” (b)

·        Sarma Kafiye

Uyak düzeni “abba” biçiminde olmalıdır.

Örnek:

Bu dizelerde 1.dize ile 4. dize, 2.dize ile 3. dize kendi arasında kafiyelidir.

“En son Bektaş Ağa çöktü diz üstü. (a)

Titrek elleriyle gererken yayı, (b)

Her yandan bir merak sardı alayı, (b)

Ok uçtu, hedefin kalbine düştü.” (a)

·        Mâni Tipi Kafiye

Mâni, rubai ve tuyuğ, geleneksel Türk şiirinde sıkça rastlanan dört dizeli tek bentten oluşan nazım biçimleridir. Genellikle dörtlüğün birinci, ikinci ve dördüncü dizeleri kendi arasında kafiyelidir, yani “aaxa” şeklinde bir düzen söz konusudur. Üçüncü dize ise genellikle kafiyeden muaf tutulur ve serbest bir şekilde kullanılır, bu da şairlere daha fazla esneklik sağlamıştır.

Örnek:

 “Her yalana kanmışım (a)
 Her söze inanmışım (a)
 Ben artık sevgiden de (x)
 Bıkmışım, usanmışım (a)

Ne bağımda gülüm var (b)
Ne dalda bülbülüm var (b)
Artık ne aşkım ne de (x)
Aşka tahammülüm var” (b)

·        Örüşük Kafiye

Örüşük kafiye, Türk edebiyatında özellikle Servet-i Fünûn Dönemi’nde yaygın olarak kullanılan ve “terza rima” adı verilen bir nazım biçiminin kafiye düzenidir. Bu kafiye düzeni, üç dizeli bentlerde görülür ve genellikle aba, bcb, cdc, d şeklinde bir yapıya sahiptir.

Terza rima adı verilen bu nazım biçimi, her üçlükte birinci ve üçüncü dizelerin kendi arasında kafiyeli olduğu, ikinci üçlükten itibaren ise her üçlükte birinci ve üçüncü dizelerin bir üsteki üçlüğün orta dizesiyle kafiyeli olduğu bir düzene sahiptir. Son üçlükten sonra ise şiir genellikle tek bir dize ile sonlanır.

Örnek:

“Anıyordum baharı çırpınarak (a)
Düştü bir gölge şey avuçlarıma (b)
Baktım: Ölmüş, zavallı bir yaprak… (a)

Ey hazan, artık intikam alma (b)
Şimdi zulmetleriyle haykıracak (c)
Sana hüsran bakışlı sema!.. (b)

Bu hazan belli, çok fidan kıracak, (c)
Örtecek dallarıyla yollarımı… (d)
Sen fakat söyle ey güzel yaprak (c)

Söyle çehren kadar ölüm sarı mı?” (d)