Kaside Nedir? Özellikleri Nelerdir? Kaside Nazım Şekli Örnekleri

Kaside, Divân edebiyatının (klasik edebiyatın) nazım biçimlerinden biridir ve genellikle birini övmek veya yermek amacıyla yazılan uzun şiirlerdir. Bu tür şiirler, genellikle dini veya devlet adamlarını övmek için kaleme alınır ve büyük bir övgü içerir.

Kaside, nazım birimi olarak beyit kullanır ve bu beyitler arasında kafiye düzeni aa, ba, ca, da, ea şeklindedir. Şiirin başındaki beyte "matla", sonundaki beyte ise "makta" denir. Şair, matla beytini kaside boyunca tekrarlayabilir. Takma adının geçtiği beyte "taç beyit" denir. En güzel beyte ise "beytü'l kasid" veya "şah beyit" adı verilir.

Kaside, en az 33 beyit içerir ve bazen 99 beyte kadar uzayabilir. Ancak,33 beyitten az olan kasideler de mevcuttur. Bu uzunluk ve detay, kasidelerin içeriğini ve anlatımını zenginleştirir.

Divân edebiyatında kasidenin en tanınmış isimlerinden biri Nef'i'dir. Onun eserleri, kaside geleneğinin en iyileri kabul edilir ve dil, tema ve teknik açıdan büyük bir ustalık sergiler.

Kasidenin Özellikleri

·        Kaside; övgü amacıyla yazılan, beyitlerden oluşan bir nazım biçimidir.

·        Bu tür şiirler genellikle dinî figürleri veya devlet büyüklerini överken kullanılır ve belirli kurallara tabidir.

·        Kasideler, en az 33 en fazla 99 beyitten oluşur ve aruz ölçüsüyle yazılır.

·        Kafiye düzeni genellikle gazelde olduğu gibi "aa /ba /ca /da /ea…" şeklindedir.

·        Kasidelerdeki bazı önemli kavramlar şunlardır:

Matla: Kasidenin ilk beytine verilen isimdir. Genellikle şiirin ana temasını ve duygusunu belirtir.

Makta: Kasidenin son beytine verilen isimdir. Genellikle şairin adını veya mahlasını içerir ve şiirin sonunu tamamlar.

Taç Beyit: Şairin adının geçtiği beyittir ve kasidenin bir tür imzasıdır.

Beytü'l-Kasid: Kasidenin en güzel beyti olarak kabul edilen ve genellikle övgüyü en etkileyici şekilde ifade eden beyittir.

·        Şair, kasidesinde matlayı tekrar ederse "tecdid-i matla" yapmış olur.

·        Matlayı birden çok kez tekrar etmesine ise "zül metali" denir.

·        Ayrıca dize ortalarında kafiyeli olan kasidelere "musammat kaside" adı verilir.

Kasidenin Bölümleri

·        Nesib (Teşbib)

Kasidenin ilk bölümü olan "Nesib" ya da "Teşbib" olarak da adlandırılan bölüm, şiir türünün temelini oluşturur. Bu bölüm; mevsimleri, özellikle bahar ve kışı, ya da belirli bayramları ve özel günleri anlatır. Örneğin, Ramazan Bayramı veya Kurban Bayramı gibi önemli günlerin tasvir edildiği kasidelerde bu bölüm daha belirgin bir şekilde görülür.

Kaside türünde yazılan eserlerin "nesib" bölümü; aşk, doğa, dinî veya toplumsal konuları içerebilir. Eğer bu bölümde aşkı anlatan ifadeler ve duygusal söylemler varsa "Nesib" olarak adlandırılırken tabiatı betimleyen ya da mevsimlerle ilgili tasvirler içeriyorsa "Teşbib" adını alır.

Örneğin, Fuzuli'nin "Su Kasidesi" adlı eseri, su temasını işlediği için bu kategoride yer alır ve "su redifli" olarak adlandırılır. Benzer şekilde, Ramazan'dan bahseden bir kaside "Kaside-i Ramazaniye" olarak adlandırılabilir.

Kaside türü bir giriş, nesib (teşbib), methiye, takdim, hicviye ve fahriye olmak üzere altı bölümden oluşur. Bu bölümler, kasidenin yapısını ve içeriğini belirlerken nesib bölümü ise genellikle eserin temel konusunu ve duygusal tonunu belirler.

·        Girizgâh

Girizgâh, bir şairin yazdığı şiiri bir büyüğüne sunarken onu övmek amacıyla kullanılan geçiş beyitidir. Bu beyitler, tasvir ve aşk terennümlerinden sonra övme bölümüne geçmek için gereklidir. Özellikle sevilen ve saygı duyulan bir büyüğe hitap ederken kullanılan girizgâh beyitleri, şiirin içeriğine uygun ve etkileyici bir şekilde yazılmalıdır.

Girizgâh beyti, şairin içinde bulunduğu duygu ve düşünceleri büyük bir ustalıkla ifade etmelidir. Bu beyit hem şiirin genel temasını özetleyerek okuyucunun ilgisini çekmeli hem de büyük bir büyüğe hitap ederken saygılı ve övgü dolu bir dil kullanmalıdır. Şair, girizgâh beytini yaratıcı bir şekilde yazarak okuyucuda merak uyandırmalı ve şiirin devamını sabırsızlıkla beklemesini sağlamalıdır. Bu nedenle girizgâh beyitleri, şiirin başlangıcında büyük bir öneme sahiptir ve şairin ustalığını ortaya koymak için önemli bir fırsattır.

·        Medhiye

Medhiye, bir şiirin merkezi ve en önemli kısmıdır. Bu bölümde, önemli bir kişi ya da değerli bir varlık övgüye tabi tutulur. Kasîde, asıl amacını Medhiye bölümünde ifade eder; burada şair, sanatının inceliklerini kullanarak memduhunu en yüksek övgülerle anlatır. Medhiyenin asıl hedefi övmek olmasına rağmen şairin başarısı, ne kadar ileri gittiği değil; sanat gücünü ne ölçüde gösterdiğidir. Bu bölüm, genellikle ağır ve abartılı bir dil kullanır ve asıl konu için ne söylenecekse burada söylenir.

·        Tegazzül

Tegazzül, kasîdenin içerisinde yer alan ve genellikle kasîdenin başlangıcında görülen bir nazım biçimidir. Bu nazım şekli, gazel biçiminde yazılmış olan bir bölümü içerir ve kasîdedeki diğer bölümlerden farklılık gösterir. Özellikle kasîdenin başlangıcında yer alan tegazzül bölümü, genellikle matlasız ve maktasız bir yapıya sahiptir.

Tegazzül bölümünde, tabiat güzellikleri karşısında duyulan yoğun duygular dile getirilir. Aşkın ve coşkunluğun ifade edildiği bu bölüm, kasîdeye hareketlilik katar ve okuyucunun ilgisini çeker. Tegazzül, kasîdenin uzunluğu nedeniyle ortaya çıkabilecek tekdüzeliği kırar ve şiirin akıcılığını artırır.

Kasîdede tegazzül bölümünün yeri net olarak belirlenmemiştir. Bu bölüm, nesibden hemen sonra veya medhiyeden sonra yer alabilir. Ancak her kasîdede tegazzül bölümü bulunmaz. Kimi kasîdeler, doğrudan tegazzülle başlayarak ardından medhiyeye geçer ve nesib bölümü içermez. Bu da kasîde içinde çeşitlilik ve dinamizm sağlar.

·        Fahriyye

Fahriyye, şairlerin şiir yetenekleriyle övündükleri bir bölümdür. Burada, şairler kendi erdemleri ve yeteneklerinin yanı sıra diğer şairleri de aşan özellikleriyle fahriyyede kendilerini ifade ederler. Şairler, diğer kasîde şairleriyle karşılaştırarak onlardan daha güçlü ve yetenekli olduklarını iddia ederler. Bu, şairlerin şiirsel ustalıklarını ve benzersizliğini vurguladıkları önemli bir bölümdür.

·        Dua

Duâ bölümü, şairin memduha yönelik yaptığı duaları içerir. Bu bölümde aynı zamanda kasîdenin sona ermesiyle Allah'a şükranların sunulduğu ve memduhun mevcut iyi durumunun devamı için dua edildiği bölümdür. İlk kasîde örneklerinde yer almayan bu bölüm, zamanla kasîde formuna eklenmiştir.

Şair, övdüğü kişinin başarılarının sürekli olması ve ömrünün uzun olması için dualar ederken aynı zamanda iyi dileklerde bulunur. Bu, memduhun hayatında devam eden iyiliklerin ve başarıların devam etmesi için yapılan samimi dualardır. Ayrıca şair bu kasîdeyi tamamladığı için Allah'a şükreder.

Konularına Göre Kasideler

Kaside türleri edebiyatımızda zengin ve çeşitlidir. Her biri farklı konuları ele alarak şiirsel bir dille anlatır. Konularına göre kaside türlerini şu şekilde belirtebiliriz:

q Tevhid: Bu tür kasideler, Allah’ın birliğini ve yüceliğini anlatır. İlâhi aşkı ve inancı dile getirirken sıklıkla kullanılır.

q Münacat: Allah’a yönelik yalvarma, dua etme amacıyla yazılan kasidelerdir. İnsanın içsel duygularını ve bağlılığını ifade eder.

q Naat: Peygamberimizi övmek ve onun yüceliğini anlatmak için yazılan kasidelerdir. İslamiyet’in güzelliklerini ve peygamber sevgisini dile getirir.

q Medhiye: Devrin ileri gelenlerini, liderleri ve büyük şahsiyetleri övmek için yazılan kasidelerdir. Toplumda saygın bir konuma sahip olan kişilere adanır.

q Hicviye: Eleştiri ve alay amacıyla yazılan kasidelerdir. İnsanların hatalarını, zaaflarını ya da toplumsal yanlışları eleştirirken mizahi bir üslup kullanır.

q Mersiye: Ölen birinin ardından duyulan üzüntüyü anlatan kasidelerdir. Ölüm ve ayrılık temasını işler.

q Şehrengiz: Bir şehrin güzelliklerini, tarihini ve kültürel özelliklerini anlatan kasidelerdir. Şehir ve toplumun övüldüğü şiirlerdir.

q Cülusiye: Padişahın tahta geçişini kutlamak amacıyla yazılan kasidelerdir. Liderin güçlenmesi ve devletin dirilişi gibi konuları işler.

q Fahriye: Şairlerin kendi kişisel yeteneklerini, sanat anlayışını ve eserlerini övdüğü kasidelerdir. Genellikle kasidelerin bir bölümü olarak yer alır veya ayrı bir nazım biçimi olarak karşımıza çıkar.

Kaside Örnekleri

“Bu şehr-i Sitanbûl ki bî-misl ü behâdır (a)
  Bir sengine yekpâre Acem mülkü fedâdır (a)

  Bir gevher-i-yekpâre iki bahr arasında (b)

  Hurşîd-i cihân-tâb ile tartılsa sezâdır (a)
                                                            (Nedim)
                                           

“Esdi nesîm-i nevbahâr açıldı güller subh-dem (a)

 Açsın bizim de gönlümüz sâkî meded sun câm-ı Cem (a)

 Gül devri ayş eyyâmıdır zevk u safâ hengâmıdır (b)
 Âşıkların bayramıdır bu mevsim-i ferhunde-dem (a)

 Bu demde kim şâm u seher meyhâne bâğa reşk eder (c)
 Mest olsa dilber sevse ger ma'zûrdur şeyhü'l-Harem (a)

                                                                                 (Nef’i)