Kıyafetname Nedir? Özellikleri Nelerdir? Dîvan Edebiyatında Kıyafetname Örnekleri

Kıyafetname, kişilerin dış görünüşlerinden ve bedenlerinden (örneğin burun, el, ayak, parmak, göz, kulak, ağız, çene, diş, dudak, ses gibi) yola çıkarak onların ahlâkî yapıları ve duygusal durumları hakkında çıkarımlar yapan bir nazım türüdür. Bu tür, Arap edebiyatında "firaset-name" adıyla bilinir.

Kıyafetnamelerde genellemeler ön plandadır ve bireylerin fiziksel özelliklerinden hareketle genel karakteristik özellikler belirlenir. Türk edebiyatında bu türün ilk örneği Hamdullah Hamdi tarafından verilmiştir. Ancak kıyafetname türünün en meşhur eseri Erzurumlu İbrahim Hakkı'nın "Marifetname" adlı yapıtıdır.

"Marifetname", kıyafetname türünün zirvesi olarak kabul edilir ve İbrahim Hakkı'nın derin bilgeliğini, insan doğasına dair kapsamlı gözlemlerini ortaya koyar. Bu eser, bireylerin fiziksel özelliklerini analiz ederek onların karakteristik özelliklerini ve davranışlarını tahmin etmeyi amaçlar. Örneğin, belirli bir burun şeklinin veya göz renginin kişilik özellikleriyle nasıl ilişkilendirildiği üzerinde durur.

Kıyafetname türü, tarih boyunca insanların dış görünüşlerine bakarak karakterlerini ve duygusal durumlarını anlamaya çalışma çabasının edebî bir yansımasıdır. Bu nedenle yalnızca edebî bir tür olmanın ötesinde aynı zamanda insan doğasının ve bireylerin anlaşılmasına yönelik bir rehber niteliği taşır. Yüz okuma bilimi olarak da adlandırabiliriz. Erzurumlu İbrahim Hakkı'nın "Marifetname"si, bu rehberliğin en kapsamlı ve etkileyici örneğidir.

Kıyafetname Bölümleri

q Şer’i Firaset: Nefsin ıslahıyla kazanılan ruhsal bir güçtür. Bu yeteneğe, peygamberler, veliler ve nefsini olgunlaştırarak varlıkların arka planını görmeyi başarmış kişiler sahiptir.

q Hükmi Firaset: Çalışma ve gayretle elde edilebilen bir bilgi alanıdır. Bu alanın çeşitli alt bölümleri bulunmaktadır.

q İnsan Kıyafeti İlmi (Kıyafet-i Beşere): Dış görünüşten kişinin ahlâkî yapısını anlama sanatıdır.

q İz Kıyafeti İlmi (İlm-i İsr): Hayvan izlerinden tür, cinsiyet gibi bilgileri çıkarma bilimidir. 

q İrafet İlmi: Âyet ve hadislerden yola çıkarak olayların yorumlanmasıdır.  

q El ve Ayak İlmi: Eller ve ayaklardaki çizgilerden kişinin durumunu ve karakterini ortaya koyma ilmidir.

q Titreme/Seyirme İlmi: Vücuttaki seyirmelerin anlamlarını çözme sanatıdır. 

q İyafe İlmi: Kuşların uçuş şekillerinden mana çıkarma bilimidir.

q Riyafe İlmi: Yeraltındaki su kaynaklarını arayıp bulma sanatıdır.

q Remel İlmi: Kum üzerinde gelecek hakkında bilgi edinmeye yönelik bir bilim dalıdır.

Türk Edebiyatında Kıyafetname Örnekleri

Türk edebiyatında kıyafetname türünün dikkate değer örnekleri arasında Bedri Dilşad Bin Muhammed Oruç’un Sultan II. Murad’a ithafen kaleme aldığı Muradname isimli mesnevisi öne çıkmaktadır. Bu önemli eser, kıyafetname türünün erken dönem örneklerinden biri olarak kabul edilir. Türkçe yazılmış ilk müstakil kıyafetname ise Akşemseddinzade Hamdullah Hamdi'nin manzum Kıyafetname’sidir.

Ayrıca Mustafa Hami Paşa’nın Fenn-i Kıyafetname’si ve Sivrihisarlı Şaban’ın Damat İbrahim Paşa’nın emriyle yazdığı mensur ve manzum tercümesi de bu türün diğer kayda değer örneklerindendir. Türk edebiyatında mevcut olan kıyafetnamelerin genellikle mensur formda olduğu ve çoğunlukla yabancı eserlerden tercüme veya adaptasyon yoluyla oluşturulduğu gözlemlenmektedir.

Kıyafetname Örnekleri

Ayak

Ger uzun olursa pâ / Eğer ayak uzun olursa

Sahibidür pür-haya / Sahibi çok hayalıdır

Boy

Kameti her kimün ki olsa uzun / kimin boyu uzun olursa

Olur ol sâfî kâlb ü sâde derin 

Kısa olursa kibr ü kîne olur / Kısa olursa kibirli ve kinli olur

Kim ki vasat boyludur

Akıl u hoş huyludur / Akıllı ve güzel huylu olurlar

Diş

Çünki seyrek uvag ola dendân / Dişleri seyrek ve ufaksa

Galiba zaf-ı cisme ola nişân / Muhtemelen bedenen zayıflığa işarettir

Mu’tedil olan dişi / Dişi ölçülü olanların

Sıdk u safâdır işi / İşi hoş ve doğrudur

Göz

Gözü büyügün ıssı kâhil olur / Gözü büyükler olgun olur

Küçük olsa hafif ü muhmîl olur / Küçük olanlar hafif ve ihmalcidir

Göz karası zekâ alametidir / Gözkarası zekaya işrettir 

Çeşmi büyüktür zarîf / Büyük gözlü zarif ve narin olur

Gözleri gök eşkar (kızıl) ak

Olsa ol andan uzak

Kulak

Her ki har gûş olursa câhildir / Eşek kulağı gibi büyük kulaklı cahil

Gerçi hıfz eylemekte kâmildür / Fakat ezberi çok kuvvetlidir

Lîk vardır büyüklüğünde delil / Ancak kulağın büyük olması delîldir

Ki ola sahibinün ömri tavîl / Sahibinin ömrünün uzunluğuna 

Üzni küçük ugrıdur / Küçük kulaklı eğri

Evsat olan togrıdur / Normal kulaklı doğru olur