Lûgaz Nedir? Özellikleri Nelerdir? Dîvan Edebiyatında Lûgaz Örnekleri

Lûgaz, Dîvan edebiyatında oldukça belirgin bir yere sahiptir. Bu edebî tür, genellikle manzum bilmecelerle ilişkilendirilir ve özellikle Dîvan edebiyatında yoğun bir şekilde kullanılmıştır.

Lûgazlar, herhangi bir nesnenin veya varlığın özelliklerini manzum bir şekilde anlatarak yazılan bilmecelerdir. Bu tür bilmeceler, muamma türüyle birlikte sıkça kullanılan söz oyunlarındandır. Ancak muammadan ayrılan temel özelliği, konusunun daha geniş olması ve içinde çözüme ilişkin ipuçlarının bulunmasıdır.

Genellikle soru biçiminde düzenlenen lûgazlar, Dîvanların son bölümlerine yerleştirilirdi. Bu bilmeceler, eğlendirici ve öğretici olmalarının yanı sıra bazıları öğretici ve dinsel içeriklere de sahipti. Her lûgazın yazarının imzasını taşıması, onları halk edebiyatındaki bilmecelerden ayıran bir özelliktir.

Bir lûgaz metni genellikle "Bir acayip nesne gördüm", "Ol nedir kimdir" ya da "Nedir ol kim" gibi kalıplaşmış sözlerle başlar. Bu sözler, lûgazın girişini yaparken okuyucunun dikkatini çeker ve merak uyandırır. Bu tür edebî eserler hem zihinsel meşguliyet sağlar hem de edebî bir zevk sunar.

Muamma ve Lûgaz Arasındaki Fark Nedir?

q Öncelikle lûgazlarda, bilmece konusu tüm varlık ve nesneler olabilirken muammalarda sadece özel adlar bu konuya dâhil edilir. Yani lûgazlarda herhangi bir nesne, kavram veya varlık bilmeceye dönüştürülebilirken muammalar özel adlarla sınırlı kalır.

q Diğer bir fark da cevapların sunuluş biçiminde kendini gösterir. Muammalarda cevap genellikle başlıklarda verilirken lûgazlarda cevap belirtilmez. Bu da muammaların daha direkt bir yapıya sahip olduğunu gösterir. Lûgazlar ise cevabın okuyucuya bırakıldığı türdür.

q Ayrıca lûgazlar genellikle "nedir ol" gibi kalıp ifadelerle sonlanırken muammaların tipik olarak musarra bir beyit şeklinde olduğu görülür. Yani muammaların daha şiirsel bir yapıya sahip olduğunu söyleyebiliriz.

Lûgaz Örnekleri

Örnek 1

“Bir acayip nesne gördüm

 Etrafında sûr u var

 Kendin yer bitirir

 Acayip huyu var

                (Mum)

Örnek 2

Nedir kim ol iki yüzlü münâfık
Nümâyan çihresinde levn-i âşık

Gezer dünyayı hem bî-dest ü pâdır
Mukim-i hâne-i ehl-i gınâdır

Teâl-Allah nedir anda bu kudret
Yemez içmez virir dünyaya nî’met

Gehi Müslim kıyâfetle be-didâr
Gehi şekl-i firengide nümûdâr

Kırılsa pâre pâre olsa amma
Zarar gelmez ana bir türlü kat’â

Yatar zir-i zemînde hâke yek-sân
Semâda adıdır mihr-i dirahşân

Eğer kim olmasaydı kalbi fasîd
Cihânda olmaz idi kadri kâsid

Yeter vasf eyledin ol bî-vefâyı
Yanından gitmese virmez safâyı

                      (Sünbülzâde Vehbi)

(Bu lûgazda "altın" anlatılıyor)