Muamma Nedir? Özellikleri Nelerdir? Dîvan Edebiyatında Muamma Örnekleri

Muamma, Dîvan şiirinde özellikle Esma'ül Hüsna (Allah’ın doksan dokuz ismi) ve insan adları üzerine kurulan manzum bilmecelerdir. "Muamma" kelimesi; “örtülü, anlaşılması güç veya söz" anlamlarına gelmektedir. Muammalar, lûgazlardan farklıdır çünkü muammalar Allah’ın isimlerinden biri veya insan ismi için düzenlenirken lûgazlar her şey hakkında olabilir. Ancak bazen muammaların lûgaz veya Âşık edebiyatında bir çeşit bilmece (âşkı-muamma) olarak kullanıldığı da görülmektedir.

Bu alanda en çok eser veren şairimiz, Edirneli Emrullah Çelebi yani Emrî’dir. Muammaların düzenlenmesinde ebced hesabı önemli bir rol oynar ve burada sorulan genellikle bir isimdir. Muamma söyleyen kişilere "muamma-guy", muammayı çözen kişilere ise "muamma-küşa" denir. Genellikle muammanın çözümü ikinci mısrada yer alır.

Muammalar; Arap edebiyatından İran edebiyatına, oradan da Türk edebiyatına geçmiştir. Türk edebiyatında ise Ahmedî, ilk muamma yazan kişi olarak bilinir. Muamma söyleyen diğer önemli şahsiyetler arasında Mu'in, Emri ve Sürur yer alır.

Muamma Örnekleri

Örnek 1

Bende yok sabr-u sükûn sende vefâdan zerre

İki yoktan ne çıkar ki fikr edelim bir kere

                                                                   (Nâbî)

Yukarıdaki ilk beyit doldurmadır, asıl ipucu ikinci dizedir. Bu noktada biraz dil bilgisi biraz da Farsça bilgisi gerekmektedir. “İki yoktan ne çıkar” derken Farsça “yokluk, eksiklik” ön eki olan “na” ve “bi” aklımıza gelmelidir. Nihâyetinde Nâbî de ismini bu şekilde oluşturmuştur.

Örnek 2 

Bir katre mâ düşünce gülün kalb-i pâkine

İsmim çıkar hemân varak-ı tâb-nâkine

                                              (Namık Kemal)

Klasik Türk edebiyatında Arap harflerinin kullanıldığını bilmeliyiz. Eğer “gül” kelimesinin arasında su anlamına gelen “mâ” eklenirse “Kemal” çıkmaktadır.

Halk Edebiyatında Muamma

Halk edebiyatında muamma, önemli bir kültürel öge olarak karşımıza çıkar ve Âşık fasıllarında gerçekleştirilen bir tür oyundur. Bu gelenek, saz şairlerinin meydan okuma aracı olarak kullanılır ve özgün bir kültür oluşturmuştur. Muammanın çözüleceği zaman geldiğinde Âşık, bir gazelden sonra muammayı çözecek bir saz şairi olup olmadığını sorar, eğer cevap veren olmazsa kendisi bir şiirle muammasını açıklardı. Eğer bir çözen olursa kahvecinin çekmecesinden muammanın aslı çıkarılır ve karşılaştırılırdı. Toplanan bahşiş, "saçı" adı verilen bir gelenekle eşit olarak Âşıklara dağıtılırdı.

Âşık fasıllarında muamma çözülmeden önce misafir şaire hoş geldin manasında bir "hoşlama" faslı düzenlenir. Muamma hemen çözülmez önce türküler söylenirdi. Doğu Anadolu’da Âşık fasıllarının düzeni şu şekildedir:

1.      Hoşlama: Misafirin karşılandığı, hoş geldin anlamında yapılan fasıl.

2.      Hatırlatma: Geçmişteki olayların ve kişilerin anıldığı bölüm.

3.      Tekellüm: Sözlü anlatım ve sohbet faslı.

a.      Ayak Açma: Fasıla başlangıç.

b.      Öğütleme: Öğüt verme amaçlı şiirler.

c.       Bağlama – Muamma: Muammanın asıldığı ve çözüldüğü bölüm.

d.      Sicilleme: Şairlerin adlarının ve şiirlerinin kaydedildiği kısım.

e.      Yalanlama: Şairlerin birbirlerini şaka yollu yalanladıkları bölüm.

f.        Taşlama ve Takılma: Eleştiri ve şaka amaçlı şiirlerin söylendiği kısım.

g.      Tüketmece ve Daralma: Fasılın sonlarına doğru yapılan yoğun şiir söyleme bölümü.

h.      Uğurlama: Misafirin uğurlandığı son bölüm.

Bu düzen içinde muamma, hem bir bilgi ve zekâ göstergesi hem de bir eğlence unsuru olarak önemli bir yere sahiptir. Halk edebiyatında derin köklere sahip bu gelenek, saz şairlerinin maharetlerini sergiledikleri ve halkla iç içe oldukları bir etkinlik olarak yaşamaya devam etmektedir.

Halk Edebiyatında Muamma Atışması Örneği

AŞIK SALTANÎ

Dinle sözümü Hilmi Şahballı

İlk defa cennete giden kim idi

Yeryüzünde insan nesli yok iken

Evlenip ilk yuva kuran kim idi

HİLMİ ŞAHBALLI

Dinledim de sözünü ey Saltanî

Ademdi cennete giren evveli

Ruhu sonra girdi vücuda balçık

Evlenip ilk yuva kuran evveli