Satirik (Eleştirel) Şiir Nedir? Satirik Şiir Özellikleri ve Satirik Şiir Örnekleri

Satirik şiir; toplumun çeşitli düzensizlik ve bozukluklarını alaycı, iğneleyici bir dille eleştiren edebî bir türdür. Halk edebiyatında "taşlama", Divan edebiyatında "hiciv", Yeni Türk edebiyatında ise “yergi” adını almıştır. Bu tür, toplumsal eleştirileri dile getirmek ve okuyucuya mizahî bir bakış açısı sunmak amacıyla kullanılır.

Halk edebiyatında Seyranî, Divan edebiyatında Şeyhî, Bağdatlı Ruhi ve Nef’i gibi şairler satirik şiirlerle tanınmışlardır. Özellikle Divan edebiyatında, hiciv şiirleri genellikle devlet büyüklerini veya toplumsal düzeni eleştirmek için kullanılmıştır.

Tanzimat edebiyatı döneminde Ziya Paşa'nın "Zafernâme" adlı eseri, satirik şiirlerin önemli örneklerindendir. Cumhuriyet Dönemi'nde ise Şair Eşref, Neyzen Tevfik gibi sanatçılar, toplumsal konuları mizahî bir dille eleştiren şiirler yazmışlardır.

Satirik Şiir Özellikleri Nelerdir?

Satirik şiir; günlük hayatın, toplumsal olayların, insanların ya da kurumların eleştirel bir bakış açısıyla mizahî bir dille işlendiği bir şiir türüdür. Bu türün bazı temel özellikleri şunlardır:

1.      Eleştiri: Satirik şiir, toplumun bazı yönlerini eleştirir. Bu eleştiriler genellikle absürt ve mizahî bir dille yapılır ve toplumdaki çeşitli sorunları veya çelişkileri gözler önüne serer.

2.      Mizah: Satirik şiirde mizah ön plandadır. Şair konuyu; ironi, taşlama, alay, karikatürleştirme gibi yöntemlerle işleyerek okuyucuya güldürürken düşündürmeyi de hedefler.

3.      Alay: Şair, eleştirdiği konuyu alaycı bir dille işler. Bu alay, genellikle abartılmış ve gösterişli bir şekilde yapılır ve konunun absürtlüğünü vurgular.

4.      İroni: Satirik şiirde sıkça kullanılan bir diğer teknik ise ironidir. Şair, söylediği şeylerle aslında ters anlam ifade eder ve bu şekilde eleştiri yapar.

5.      Toplumsal meselelere odaklanma: Satirik şiir genellikle toplumsal meseleleri ele alır. Bu meseleler arasında siyaset, bürokrasi, din, eğitim ve ahlâk gibi konular yer almaktadır.

6.      Karşıtlıkların vurgulanması: Satirik şiirde karşıtlıklar vurgulanır. Örneğin; zengin-fakir, iktidar-halk, eğitimli-cehalet gibi karşıtlıklar mizahî bir dille işlenir.

7.      Dil ve üslup: Satirik şiirde dil ve üslup oldukça önemlidir. Şair, kullandığı dil ve üslup ile okuyucunun dikkatini çeker ve mizahî etkiyi arttırır. Açık, sade ve yalın bir üslup tercih edilir.

Satirik Şiir Örnekleri

Örnek:

           Taşlama

Ormanda büyüyen adam azgını
Çarşıda pazarda insan beğenmez
Medrese kaçkını softa bozgunu
Selam vermek için insan beğenmez

Elin kapısında karavaş olan
Burunu sümüklü, gözü yaş olan
Bayramdan bayrama bir tıraş olan
Berbere gelir de dükkân beğenmez

Kazak Abdal söyler bu türlü sözü
Yoğurt ayran ile hallolmuş özü
Köyden şehre inse bir köylü kızı
İnci yakut ister mercan beğenmez (Kazak Abdal)

Örnek:

Söylersin de söz içinde şaşmazsın

Helâli haramı yersin seçmezsin

Nasibin kesilir de sular içmezsin

Akar çaylar senin olsa ne fayda (Pir Sultan Abdal)

Örnek:

Har içinde biten gonca güle minnet eylemem
Arabî, Farisî bilmem dile minnet eylemem
Sırat-ı Müstakim üzre gözetirim Rahim'i
İblisin talim ettiği yola minnet eylemem...

Bir acayip derde düştüm herkes gider kârına
Bugün buldum bugün yerim, Hakk kerimdir yarına
Zerrece tamahım yoktur şu dünyanın varına
Rızkımı veren Hüda'dır kula minnet eylemem... (Kul Nesîmî)

Örnek:

Günümüz Türkçesiyle

Bende sığar iki cihan, ben bu cihana sığamıyorum,

Yersiz, yurtsuz cevher benim, hiçbir mekâna sığamıyorum.

Hem sedefim hem inciyim, Sırat’tan da geçiciyim

Bunca atlas kumaş ile ben bu dükkâna sığamıyorum.

Gizli hazine benim, göz önünde olan da benim

Maddenin cevheri benim, dağa, ummana sığamıyorum

Can ile cihan (dünya) benim, dünya ile zaman da benim

Ama ne dünyaya ne zamana sığamıyorum

Yıldızlara felek benim, vahiy ile melek benim

Çek dilini dilsiz kesil, ben bu lisana sığamıyorum

En küçük parça benim güneş benim; çar penc û şeş sırlar benim

Her şey açık ve meydanda (ortada), ben bu meydana sığamıyorum

Ateşte duran ağaç benim, dönüp duran şu taş da benim

Bak şu ateşin ışığına, alevine; ben bu yanana sığamıyorum

Şeker benim, bal da benim. Güneş benim ay da benim

Herkese can bağışlarım, ama ben cana sığamıyorum.

Gerçi bugün Nesimi’yim, Haşimi’yim Kureyşî’yim

Bundan uludur ayetim; ayete şana sığmazam (Seyyid Nesîmî)

NOT:

Seyyid Nesîmî, Divan edebiyatının önde gelen şairlerinden biri olarak bilinir. Gerçek doğum tarihi tam olarak belirlenemese de 14. yüzyılın ikinci yarısı ve 15. yüzyılın ilk yarısında yaşamıştır. Azerbaycan'da Hurufîlik hareketinin etkisiyle yetişen Nesîmî, özellikle şiirlerinde cesur ve coşkulu bir dil kullanmıştır. Bu hareketin kurucusu olan Naimi'nin öğrencisi olarak Hurufîlik düşüncesini benimsemiş ve savunmuştur.

Hurufîlik tarikatı, mistik ve felsefî bir akım olarak değerlendirilebilir. Nesîmî'nin düşünceleri de bu tarikatın öğretileriyle şekillenmiştir. Ona göre insan yüzü Allah'ın zuhur ettiği yerdir ve insan yüzü, Allah'ın aynasıdır. Bu düşünceyi harflerle sembolize ederek her bir organı 32 harfle ilişkilendirmişlerdir.

Ancak dönemin Halep ulemâsı, Nesîmî'ye İslâm'a aykırı olduğu gerekçesiyle ölüm cezası vermiştir. Nesîmî ise inançlarından vazgeçmeyi reddetmiş ve idam edilmiştir. İdamı sırasında yaşananlar ise çeşitli rivayetlere konu olmuştur. Bir rivayete göre dönemin müftüsü Nesîmî'yi kâfir ilan etmiş ve kanının temasta bulunduğu yerlerin kesilmesi gerektiğini belirtmiştir. Ancak kendi parmağına kan sıçradığında ise olayın ciddiyetini anlamış ve yıkamakla yetinmiştir. Nesîmî'nin ölümü, onun cesur düşünceleri ve sanatıyla hatırlanmasını sağlamıştır. Şiirlerindeki derinlik ve cesaret, onu Divan edebiyatının önemli isimlerinden biri yapmıştır.

Eleştirel şiir yazmış pek çok şair birçok engelle karşılaşmış, bazıları ölüm cezasına çarptırılmış bazıları ise hapis hayatına mahkûm edilmiştir. Eleştiri şiiri yazmak, hiçbir dönemde kolay olmamıştır. Sadece Türk edebiyatında değil, Batı edebiyatında durum bu şekildedir.