Şehrengiz Nedir? Özellikleri Nelerdir? Dîvan Edebiyatında Şehrengiz Örnekleri

Dîvan edebiyatında, bir şehrin güzelliklerini ve özelliklerini övgü dolu bir dille anlatan eserlere "şehrengiz" denir. Bu eserler genellikle manzum olarak kaleme alınır ve tevhit, münacat, na't gibi bölümlerle başlar. Ardından şehre dair genel bilgiler verilir ve şehre methiyeler düzülür. Şehrengizlerde bahar ve tabiat tasvirlerine sıkça rastlanır; bu tasvirlerin ardından şehirdeki güzeller kısaca tanıtılır.

Şehrengizler, daha çok tarihsel öneme sahip; ticaret açısından önemli ve devletlere başkentlik yapmış şehirleri konu alır. Bursa, Edirne, İstanbul, Sinop, Yenişehir ve Gelibolu gibi şehirler hakkında pek çok şehrengiz yazılmıştır.

Bu eserler; şehirdeki güzellerin güzellikleriyle ortalığı karıştırmalarından dolayı "şehri karıştıran, şehri birbirine katan" anlamına gelen "şehr-engiz" adını almıştır. Fars edebiyatında ise bu tür eserler "şehr-âşub" olarak adlandırılır. Şehrengizlerde övgüyle bahsedilen kişiler genellikle kadınlar değil, erkeklerdir.

Dîvan edebiyatında ilk şehrengizi yazan Priştineli Mesihi'dir. 1512 yılında kaleme aldığı Edirne'yi anlatan bu eser, şehrengiz türünün ilk örneğidir. 16. yüzyılın başında ortaya çıkan ve hızla yaygınlaşan şehrengiz geleneği, 18. yüzyılda sona ermiştir.

Yerli bir nazım türü olarak kabul edilen şehrengizler; kaside, kıta, gazel, rubai, terkib-i bent ve terci-i bent gibi nazım biçimleriyle yazılmıştır. Ancak mesnevi nazım şekliyle yazılanlar sayıca daha çoktur.

Şehrengiz Özellikleri

1.      Dîvan edebiyatının nazım türlerinden biri olan şehrengiz, bir şehrin güzellikleri ve güzelleri hakkında yazılan eserlerdir.

2.      Farsça kökenli bir kelime olan şehrengiz; "şehri uyandıran, karıştıran, heyecanlandıran" anlamlarına gelir.

3.      Şehrengizlerde bir şehrin doğal, tarihi, mimari özellikleri ve çeşitli meslek dallarındaki güzelleri hakkında detaylı bilgiler sunulur.

4.      Bu güzeller genellikle şehrin esnaflarından seçilen erkeklerdir.

5.      Şehrengizler, dîvanlar içerisinde yer alabildiği gibi bağımsız eserler olarak da düzenlenebilir.

6.      Genellikle mesnevi nazım şekli ile yazılan şehrengizlerde, aruz ölçüsünün "Mefâilün / Mefâilün / Feûlün" kalıbı kullanılır.

7.      Bu eserler, genel olarak şu bölümlerden oluşur: münacat, sebeb-i telif (eserin yazılma sebebi), asıl konunun işlendiği bölüm ve hatime.

8.      Sanat kaygısından uzak, kimi zaman mizahi bir üslupla yazılan şehrengizler, ele aldıkları şehrin sosyal hayatını yansıtır.

9.      Şehrengizlere konu olan şehirler arasında İstanbul, Edirne, Bursa gibi eski medeniyet merkezleri bulunur.

10. İlk şehrengiz örnekleri 16. yüzyılın başlarında verilmiş olup son örnekleri 18. yüzyılda ortaya konmuştur.

11. Mesîhî'nin "Şehrengiz-i Edirne" adlı eseri, bilinen ilk şehrengizdir. Edebiyatımızın ikinci şehrengizi ise Zâtî tarafından yine Edirne hakkında yazılmıştır.

12. Zâtî eserinde; Edirne'nin eşsiz güzelliklerini, kalesini, bağlarını ve ırmaklarını abartılı bir şekilde tasvir etmiştir. Eserin güzeller bölümünde ise 52 erkeğin övgüsü yer alır.

13. 16.yüzyılın dîvan ve hamse sahibi şairi Taşlıcalı Yahya Bey, şehrengiz şairleri arasında önemli bir isimdir. Şairin dîvanı içerisinde İstanbul ve Edirne şehrengizleri olmak üzere iki şehrengiz bulunmaktadır.

14. Bir diğer önemli şehrengiz şairi, 17. yüzyılda yaşayan Neşatî'dir. Neşati'nin, 144 beyitten oluşan bir Edirne Şehrengizi vardır.

15. Şehrengizler, yazıldıkları dönemin sosyal yaşamına dair zengin ve renkli bir panorama sunarak okuyucuları tarihî ve kültürel bir yolculuğa çıkarır.

Şehrengiz Örnekleri

Örnek 1

Bir kaşları râ vü elif kad
Muallimzâdedür adı Muhammed 

Biri bir koyun ela gözli kassâb
Döker kanı dem-â-dem nitekim âb

...

                   (Zâtî, Edirne Şehrengizi)

Örnek 2

Dem-i bîrûz irişdi geldi nevrûz

Getür sâkî mey-i lâl-i dil-efrûz

Sun ol câm-ı ferag-zâdan ki her dem

Bulur nûş eyleyenler gâlet-i Cem

Safâdur nûş-ı mül eyyâm-ı gülde

Gusûsâ şevk-i aşk ola gönülde

Gönül aşkdan bî-behredür ol

İletmez tâ ebed maksûdına yol 

 ...                                        

                                            (Seyrî)