Seyahatname (Gezi Yazısı) Nedir? Özellikleri Nelerdir? Dîvan Edebiyatında Seyahatname Örnekleri

Seyahatname (Gezi yazısı), bir kişinin özellikle bir edebiyatçının, yurt içinde veya yurt dışında gezip gördüğü yerlerdeki toplumları, şehirleri, mekânları, yaşam biçimlerini, âdet ve töreleri, gelenek ve görenekleri, doğal ve tarihi güzellikleri, ilgi çekici farklı yönleriyle edebî bir üslupla anlattığı yazı türüne denir. Eskiden bu tür yazılara "seyahatname" veya "seyahat yazıları", gezip gören kişilere ise "seyyah" denirdi. Günümüzde bu kişilere "gezgin", yazdıkları eserlere ise "gezi yazıları" denmektedir.

Gezi yazılarında; gezginin dikkatini çeken ve farklı özellikler gösteren insanlar, tarihî ve doğal güzellikler, çeşitli kültürler, güncel olaylarla harmanlanarak edebî bir üslupla kaleme alınır. Okur, anlatılan yerleri sanki yazarla birlikte geziyormuş gibi hisseder. Bu tür yazılarda aydınlatıcı ve öğretici bilgiler de bulunur. Gözlem ve inceleme, gezi yazılarının vazgeçilmez unsurlarıdır.

Gezi yazılarında ziyaret edilen yerlerin dil, din, inanç, âdet ve gelenekleri derinlemesine incelenir. Bölgenin tarihî, coğrafî, doğal ve sosyal özellikleri belirgin şekilde tasvir edilir. İnsanların düşünce yapısı ve yaşam biçimleri ortaya konur. Anlatılan yerin daha iyi anlaşılması için diğer bölgelerle karşılaştırmalar yapılır. Amaç, gezilen yeri okuyucuya her yönüyle tanıtmaktır. Geçmişle gelecek arasında bağ kurularak toplumlar arası kültür alışverişine katkı sağlanır.

Gezi yazılarında sade ve akıcı bir dil kullanılır. Her yerde görülen sıradan şeyler yerine farklı ve özgün detaylara yer verilmeli, karşılaştırmalardan faydalanılmalı ve örnekler verilmelidir. Yazar, gezisi sırasında birçok yer görüp birçok insanla tanışır; bunları hafızasında tutmak zor olduğu için kısa notlar alır ve bu notları daha sonra hikâye eder. Gezi yazıları, gezilen bölge hakkında belgesel niteliğinde bilgiler içerir bu nedenle yazarın gözlemlerine yer vermesi ve yanlış bilgi aktarmaması önemlidir.

Her ne kadar gezi yazıları kişisel bir değerlendirme içerse de bilimsel bir belge niteliği taşımaz sadece fikir verici bir içerik sunar. Gezi yazıları, belirli bir plan dahilinde yazılır ve çoğunlukla kitap olacak kadar uzun olabilir. Bazı durumlarda, gazetelerin iç sayfalarında günlerce süren diziler hâlinde de yayınlanabilir. Genellikle gezi yazıları, gezinin başlangıç gününden itibaren anlatılır ve dönüş gününe kadarki olaylar detaylı bir şekilde aktarılır. Ancak tersi bir sıralama da yapılabilir veya gezide görülen en önemli özellikler belirlenip önemsizden önemliye doğru bir sıralama izlenebilir. Gezi yazıları, röportajlarla karıştırılmamalıdır. Röportajlar, sorunları irdelemek ve kamuoyu oluşturmak amacı güderken gezi yazılarında ilgi çekici yerler anlatılır.

Gezi Yazısı Özellikleri

Gezi yazılarının belirgin özellikleri şunlardır:

1.      Kronolojik Zaman Planı: Gezi yazıları genellikle kronolojik bir sıralama izler. Geziye hazırlık süreciyle başlar; yolculuk, yolculuk sırasında karşılaşılan ilginç olaylar ve varış anındaki ilk izlenimler bu sırayı takip eder. Bu yapı, okuyucunun gezi sürecini adım adım takip etmesini sağlar.

2.      Özgünlük: Gezi yazılarının özgün olması esastır. Aynı yerlere daha önce başkaları da gitmiş ve yazmış olabilir. Ancak yazarın kendi bakış açısı ve deneyimleri, yazıyı benzersiz kılar. İkinci bir ziyarette önceki gezilere kıyasla farklılıkların belirtilmesi, gezi yazılarının zamanla tarihsel bir belge niteliği kazanmasına katkıda bulunur.

3.      Gerçeklik ve Doğruluk: Yazar, anlattıklarının doğruluğunu çeşitli yollarla desteklemelidir. Bu; doğrudan gözlemler, bilgi toplama ve fotoğraflarla mümkündür. Anlatılanların mantıklı ve tutarlı bir çerçeveye oturtulması gereklidir böylece her bilgi, önceki anlatılanlarla uyum içinde olur.

4.      Çeşitli Anlatım Yolları: Gezi yazılarında yaza; açıklayıcı, öyküleyici, betimleyici ve tartışmacı anlatım türlerinden faydalanır. Okuyucuya geziyi daha iyi gösterebilmek için örnekleme, karşılaştırma ve tanık gösterme gibi nesnel verilerden de yararlanabilir. Bu sayede yazı hem bilgilendirici hem de ilgi çekici hâle gelir.

5.      Görsel Kullanımı: Gezi yazılarında resim kullanımı önemlidir. Resimler, anlatılanların somut bir şekilde göz önüne serilmesini sağlar ve okuyucunun gezi deneyimini daha canlı bir şekilde hissetmesine yardımcı olur.

Dîvan Edebiyatında Gezi Yazıları

Türk edebiyatında seyahatname geleneği, tarih boyunca çeşitli coğrafyalara yapılan yolculukların ve bu yolculuklarda edinilen gözlemlerin yazıya dökülmesiyle önemli bir yer edinmiştir. İlk seyahatnameler, Farsça olarak kaleme alınmış olup bu eserlerde genellikle yazarların uzak diyarlarda karşılaştıkları ilginç olaylar ve yerel kültürlere dair gözlemler yer almıştır.

Gıyasuddin Nakkas'ın Timur’un oğlu Şahrah ile Çin’e yaptığı seyahat sırasında yazdığı Acaikül Letâif, bu türün öncülerinden biridir. Aynı şekilde tüccar Ali Ekber Hatâi’nin İstanbul’da tamamladığı Hıtâinâme adlı eseri de erken dönem seyahatnameler arasında yer almaktadır.

Evliya Çelebi ve Seyahatname Geleneği

Türk edebiyatının en tanınmış seyahatnamesi, şüphesiz Evliya Çelebi’nin “Seyahatname” eseridir. “Tarih-i Seyyah” olarak da anılan bu on ciltlik dev eser, yazarın kırk yıl boyunca gezip gördüğü yerlerdeki coğrafî, kültürel ve sosyal özellikleri ayrıntılı bir şekilde anlatmaktadır. Evliya Çelebi, gözlemlerini aktarırken sadece bilgi vermekle kalmamış aynı zamanda kişisel yorumlarıyla eseri zenginleştirmiştir. Bu özellik, onun Seyahatname'sini özgün ve etkileyici kılar.

Evliya Çelebi’nin üslubu, dönemin Dîvan edebiyatı geleneğinden farklıdır. Ağdalı bir dille yazılan Klasik Dîvan nesrinden ziyade günlük konuşma diline yakın, akıcı ve eğlenceli bir anlatımı tercih etmiştir. Bu yaklaşım, eserin hem okunabilirliğini artırmış hem de geniş kitlelere ulaşmasını sağlamıştır.

Diğer Önemli Seyahatnameler

Evliya Çelebi’nin yanı sıra birçok önemli seyahatname de Türk edebiyatında yer alır. Örneğin, Pirî Reis’in “Kitab-ı Bahriye” adlı eseri, denizcilere Akdeniz kıyıları ve adaları hakkında detaylı bilgiler sunarken Seydî Ali Reis’in Miratü’l Memalik adlı eseri, Osmanlı donanmasının Hint denizlerindeki maceralarını anlatır. Bu eser, edebiyatımızdaki ilk seyahatname olarak kabul edilir.

Trabzonlu Mehmet Âşık’ın “Manazıru’l Avalim” adlı eseri, Trabzon ve Doğu Karadeniz bölgesine dair önemli bilgiler sunarken Kâtip Çelebi’nin “Cihannüma” adlı eseri, coğrafya alanındaki en önemli Osmanlı eserlerinden biridir. Japonya’dan Erzurum’a kadar geniş bir coğrafyayı kapsayan bu eser, Batı coğrafya bilgilerinden de yararlanmıştır.

Nâbî’nin “Tuhfetu’l Haremeyn” eseri, bir yıl süren hac yolculuğunu detaylı bir şekilde anlatırken Şirvanlı Ahmed Hamdi Efendi’nin Seyahatnamesi, II. Abdulhamit döneminde Hindistan ve Afganistan’da gördüklerini aktarır. Mustafa Said Bey’in “Avrupa Seyahatnamesi” ise Marsilya’dan Paris’e kadar Avrupa şehirlerinde yapılan gözlemleri içerir.

Sefaretnameler ve Diğer Seyahatnameler

Seyahatnamelerin bir alt dalı olarak değerlendirilen sefaretnameler, Osmanlı İmparatorluğu’nun yabancı ülkelere gönderdiği elçilerin gözlemlerini içerir. Yirmisekiz Çelebi Mehmet Efendi’nin “Fransa Sefaretnamesi”, Paris’teki gözlemleriyle dikkat çekerken Şehdi Osman Efendi’nin Rusya Sefaretnamesi ve Silahdar İbrahim Paşa’nın Sefaretname-i Necati’si diğer önemli örneklerdir.

Son olarak Keçecizade İzzet Molla’nın “Mihnet Keşan” adlı manzum mesnevisi, Keşan’a sürgün edildiği dönemde yaşadıklarını ve İstanbul’a dönüşünü anlatan dikkat çekici bir seyahatnamedir.

Bu zengin seyahatname geleneği, Türk edebiyatının farklı dönemlerinde ve coğrafyalarında, yazarların yaşadıkları dünyayı ve kültürel etkileşimleri aktarmada önemli bir rol oynamıştır.

Kaynak: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü/ Türk Edebiyatında Seyahatnameler ve Gezi Yazıları/ Sedat Maden

Türk Edebiyatında Gezi Yazıları

Tarih boyunca insanlar keşif, ticaret ve savaş amacıyla birçok kez yollara düşmüş; farklı coğrafyalara seyahat etmişlerdir. Bu gezilerin izleri, yazılı eserlerde hayat bulmuş ve edebiyatın önemli bir parçası hâline gelmiştir. Türk edebiyatında gezi yazısının geçmişi oldukça eskiye dayanır ve bu tür yazılara "seyahatname" adı verilmiştir.

Eski Dönem Seyahatnameleri

Türk edebiyatında bilinen en eski seyahatnameler, Timur’un oğlu Şahruh’un yanında bulunan Gıyasüddin Nakkaş’ın yazdığı "Acâib’ül-Letâif" ile tüccar Ali Ekber Hatâî’nin kaleme aldığı "Hıtâînâme"dir. Bu eserler, dönemin coğrafî ve kültürel zenginliklerini aktaran önemli kaynaklardır.

Klasik Eserler

16. yüzyılda Babür Şah'ın yazdığı "Baburnâme" ve Kâtibî mahlasıyla tanınan Seyit Ali Reis’in "Mirat-ül Memalik (Memleket Aynası)" adlı eserleri, dönemin en dikkat çeken seyahatnameleri arasındadır. 17. yüzyılda ise Evliya Çelebi’nin yazdığı "Seyahatname", sadece Türk edebiyatında değil; dünya edebiyatında da önemli bir yere sahiptir. Evliya Çelebi 10 ciltlik bu dev eserinde, gezip gördüğü yerleri ayrıntılı ve canlı bir şekilde tasvir etmiştir.

Tanzimat Dönemi ve Batılı Anlamda Gezi Yazıları

Türk edebiyatında Batılı anlamda gezi yazısının örnekleri Tanzimat Dönemi’nde ortaya çıkmıştır. Bu dönemde, Avrupalılaşma hareketlerinin etkisiyle birçok yazar Avrupa’ya seyahat etmiş ve gördükleri şehirleri kaleme almıştır. Namık Kemal ve Ziya Paşa, bu yazarların başında gelmektedir.

Modern Gezi Yazarları ve Önemli Eserler

Edebiyatımızda gezi yazısına önemli katkılarda bulunan birçok yazar bulunmaktadır. Bunlar arasında Evliya Çelebi, Ahmet Mithat Efendi, Direktör Âli Bey, Cenap Şehabettin, Ahmet Haşim, Falih Rıfkı Atay, Reşat Nuri Güntekin ve Oktay Akbal gibi isimler öne çıkar. Bu türde eser veren bazı önemli yazarlar şunlardır:

·        Fransa Sefaretnamesi (Yirmi Sekiz Çelebi Mehmet)

·        Avrupa'da Bir Cevelan (Ahmet Mithat Efendi)

·        Hac Yolunda (Cenap Şehabettin)

·        Frankfurt Seyahatnamesi (Ahmet Haşim)

·        Tuna Kıyıları, Hind, Deniz Aşırı, Bizim Akdeniz (Falih Rıfkı Atay)

·        Anadolu Notları (Reşat Nuri Güntekin)

·        Mavi Anadolu (Azra Erhat)

·        Hiroşimalar Olmasın (Oktay Akbal)

·        Üsküp'ten Kosova'ya (Yavuz Bülent Bakiler)

Bu eserler sadece seyahat edilen yerleri değil aynı zamanda dönemin sosyo-kültürel yapısını ve yazarların kişisel gözlemlerini de yansıtarak edebiyatımızda gezi yazısının önemini ve çeşitliliğini gözler önüne sermektedir.