Sözlü Destan Nedir? Türk Edebiyatında Sözlü Edebiyat Dönemi

Sözlü destanlar; belli bir topluluğun, kültürün veya milletin geçmişini, kahramanlarını, olaylarını ve değerlerini anlatan sözlü edebiyat eserleridir. Yazılı bir formu olmayan bu destanlar, kuşaktan kuşağa sözlü olarak aktarılır ve genellikle belli bir ritim ve ölçüyle söylenirler.

Sözlü destanlar, toplumların kolektif hafızasını yansıtır ve kültürel miraslarının önemli bir parçasıdır. Genellikle kahramanlık, savaş, aşk, doğaüstü olaylar gibi temaları işlerler. Destanların anlatımında şiirsel bir dil kullanılır ve belli bir melodik ritmi vardır.

Türk kültüründe de önemli bir yere sahip olan sözlü destan geleneği, özellikle Oğuz Kağan Destanı, Manas Destanı ve Dede Korkut Hikâyeleri gibi eserlerle zenginleşmiştir. Bu destanlar; Türk milletinin tarihini, kültürünü ve değerlerini nesilden nesile aktarmış ve günümüze kadar önemli bir miras olarak gelmiştir.

Türk Edebiyatında Sözlü Edebiyat

İslamiyet öncesi Türk edebiyatı, Türklerin İslamiyet'i kabul ettiği 11. yüzyıla kadar uzanan zengin bir geçmişe sahiptir. Bu dönemde Türk edebiyatının kökenleri ve gelişimi hakkında kesin bilgilere ulaşmak zor olsa da bazı önemli unsurlar ve özellikler hakkında genel bir anlayışa sahibiz.

İslamiyet öncesi Türk edebiyatının doğuşu, bilinmeyen dönemlerde ortaya çıkmıştır. Yazılı kaynaklardan önce Türkler arasında sözlü gelenekler ön plandaydı. Bu dönemdeki eserlerin büyük çoğunluğu, sözlü anlatım geleneğinin bir parçası olan destanlardı. Bu sebeple bu dönem, "destan dönemi" olarak da adlandırılır.

Destanlar; Türk toplumunun kültürel mirasının önemli bir parçasıydı ve o dönemin toplum yapısını, değerlerini ve düşünce sistemlerini yansıtır. Destanlar; önemli olayları, kahramanlık hikâyelerini ve efsanevî figürleri konu alır. Toplumun yaşadığı derin deneyimlerin, savaşların, göçlerin ve güç mücadelelerinin anlatıldığı destanlar, toplumun hafızasını ve kimliğini oluşturan önemli unsurlardan biriydi.

Farklı Uygarlıklarda Destan Dönemi

Destan dönemi sadece Türklerin değil, pek çok milletin tarihinde önemli bir yer tutar. Ruslar, Hintliler, Almanlar, Fransızlar, İspanyollar, Yunanlar ve Sümerler gibi köklü bir tarihe sahip olan birçok millet, kendilerine özgü doğal destanlarıyla bu dönemi yaşamışlardır. Bu milletlerin tarihi, insanlığın bilinmeyen dönemlerine kadar uzanır ve köklü medeniyetlerin izlerini taşır.

Her biri kendi kültürlerinin zenginliğini yansıtan bu milletler, destanlar aracılığıyla tarihlerini aktarmışlar ve bu destanlar; toplumların ruhunu, değerlerini ve geçmişlerini yansıtan önemli birer kültürel miras hâline gelmiştir. Türk destanları gibi bu milletlerin destanları da kahramanlık öyküleri, mitolojik unsurlar, doğaüstü varlıklar ve tarihî olayları içerir.

Türk Edebiyatında Sözlü Edebiyat

Türklerin yazıyı kullanmadıkları dönemin edebiyatı, sözlü edebiyat olarak bilinir ve 8. yüzyıla kadar uzanır. Bu dönemde ozanlar, kam, baksı gibi saz şairleri dinî törenlerde ve sosyal etkinliklerde şiirlerini sergilemişlerdir. Bu şekilde, şiirler kulaktan kulağa dolaşarak zengin bir şiir geleneği oluşturmuş ve günümüze kadar ulaşmıştır.

Sözlü edebiyatın özellikleri şunlardır:

1.      Şiirler; sığır (av törenleri), şölen (dinî ayinler), yuğ (ölen kişinin ardından yapılan cenaze töreni) gibi toplantılarda meydana gelmiştir.

2.      Şiirler, kopuz adı verilen bir tür saz eşliğinde icra edilmiştir.

3.      Dil, yabancı etkilere kapılmadan saf bir Türkçe kullanılmıştır.

4.      Doğal destanlar bu dönemin ana ürünlerini oluşturmuştur.

5.      Hece ölçüsünün; 7’li, 8’li ve 11’li kalıpları tercih edilmiştir.

6.      Şiirlerde yarım uyak ve redif sıkça kullanılmıştır.

7.      Doğa, aşk, kahramanlık, yiğitlik ve ölüm gibi temalar işlenmiştir.

8.      Nazım birimi genellikle "dörtlük"tür.

9.      Eserlerin çoğunluğu anonimdir.

Sözlü döneme ait metinler oldukça sınırlıdır. Bunun en önemli sebebi, metinlerin yazıya geçirilmemesidir. Bu döneme ait kaynaklara Türklerle çeşitli sebeplerden ilişki içinde olan milletlerin (Çin, Avrupa ve İran) kaynaklarında; tarihin farklı zamanlarında araştırmacılar tarafından yapılan derlemelerde (Divan-ı Lügati’t Türk); Türk toplumunun hafızasında bulunan, derlenip yazıya geçirilmesi biçiminde elde edilen metinlerde görmekteyiz.

Sözlü edebiyat döneminde bunun yanında şiir de tercih edilmiştir. Coşku, heyecan ve ağıtı dile getirmek için sagu ve koşuk türlerinden yararlanılmıştır.