Tanzimat Dönemi Edebiyatı Genel Özellikleri Nelerdir? Tanzimat Dönemi Roman, Hikâye, Şiir ve Tiyatro

Tanzimat edebiyatı, Osmanlı İmparatorluğu'nun 19. yüzyılın ortalarında başlayan modernleşme ve Batılılaşma sürecinin edebiyata yansıyan önemli bir aşamasıdır. Bu dönem, 1839'da Tanzimat Fermanı'nın ilan edilmesiyle resmen başlamıştır. Ferman, Osmanlı toplumunda köklü değişimlerin yaşanacağının habercisi olmuş ve modernleşme çabalarını desteklemiştir.

Tanzimat edebiyatının başlangıcıyla birlikte edebiyat alanında da önemli gelişmeler yaşanmıştır. 1860 yılında yayınlanmaya başlayan "Tercüman-ı Ahval" gazetesi, bu dönemin edebî faaliyetlerine önemli bir ivme kazandırmıştır. Tanzimat sanatçıları, edebiyatın temel amacını "halkı eğitmek" olarak belirlemiş ve bu doğrultuda eserler üretmişlerdir.

Bu dönemdeki sanatçılar, sade bir dil kullanımının önemine vurgu yapmışlardır. Divan edebiyatının aşırılıklarından uzaklaşılması gerektiğini savunmuşlar ve halkın anlayabileceği bir dilin tercih edilmesi gerektiğini belirtmişlerdir. Aynı zamanda Tanzimat sanatçıları, eski edebiyatın romantik aşk anlayışına eleştiriler getirmiş ve hayata daha gerçekçi bir bakış açısıyla yaklaşmışlardır.

Özellikle Fransa gibi Batı ülkelerine eğitim için gönderilen aydınlar, Batı kültürüyle tanışarak yenilik arayışlarına girmişlerdir. Bu süreç, Doğu ve Batı kültürleri arasındaki çatışmaların ve etkileşimlerin önemli bir yansıması olmuştur. Tanzimat edebiyatı, Divan edebiyatına karşı eleştirel bir tutum sergilemiş ve Batı etkisiyle gelişen Türk edebiyatının temellerini atmıştır.

Tanzimat Dönemi, Osmanlı edebiyatında büyük bir dönüşümü simgeler. Batılılaşma ve modernleşme çabalarıyla şekillenen bu dönem, Türk edebiyatının gelecekteki gelişimine de önemli katkılarda bulunmuştur.

Tanzimat Edebiyatı Dönemleri

Tanzimat edebiyatı, Osmanlı İmparatorluğu'nda önemli bir dönemdir ve farklı alt dönemlere ayrılmaktadır.

A) Hazırlık Dönemi (1839-1860):

Tanzimat edebiyatı öncesinde, Batı edebiyatının etkisiyle oluşan Hazırlık Dönemi, sanatçıların Batı edebiyatıyla tanıştığı ve yeni edebî anlayışların temellerinin atıldığı bir dönemdir. Bu dönemde önemli isimler arasında Fransızcadan eserler çeviren Yusuf Kâmil Paşa, Tercüme-i Manzume adlı eserde çevirilerini toplayan Şinasi’dir. Bu dönemde Takvim-i Vakayi ve Ceride-i Havadis gibi gazeteler de bulunmaktadır.

Tanzimat edebiyatı Hazırlık Dönemi'nin sanatçıları şunlardır: Yusuf Kâmil Paşa, Sadullah Paşa, Akif Paşa, Ethem Pertev Paşa.

B) Birinci Dönem Özellikleri (1860-1876):

Fransız edebiyatının etkisi altında şekillenen Tanzimat edebiyatının Birinci Dönemi, Osmanlı toplumunda yeni edebî türlerin ortaya çıktığı bir zaman dilimidir. Bu dönemde vatan, millet, özgürlük gibi kavramlar edebiyatın merkezine yerleşmeye başlamış, Divan edebiyatının etkisi azalmıştır. Tanzimat edebiyatı Birinci Dönem, "toplum için sanat" anlayışının hâkim olduğu bir süreçtir ve sanatçılar eserlerinde genellikle toplumsal konuları işlemişlerdir.

Tanzimat edebiyatı Birinci Dönem'in önemli isimleri arasında şunlar bulunmaktadır: İbrahim Şinasi, Namık Kemal, Ziya Paşa, Ahmet Mithat Efendi, Ahmet Vefik Paşa, Şemsettin Sami, Ali Suavi, Direktör Ali Bey.

C) İkinci Dönem Özellikleri (1876-1896):

Tanzimat edebiyatının İkinci Dönemi, baskıcı bir yönetim altında geçmiş ve bu sebeple sanatçılar bireysel konulara daha fazla yönelmişlerdir. Bu dönemde dilde süslü ve sanatlı bir anlayış görülmüş, Batı edebiyatı nazım şekilleri kullanılmaya başlanmıştır. Ayrıca romantizmin yanı sıra natüralizm ve realizmin etkileri de hissedilmeye başlanmıştır.

Tanzimat edebiyatı İkinci Dönem'in önde gelen temsilcileri şunlardır: Recaizâde Mahmut Ekrem, Abdülhâk Hamit Tarhan, Nâbizade Nâzım, Samipaşazâde Sezai, Muallim Naci, Mizancı Mehmet Murat.

Bu dönemler, Osmanlı edebiyatının modernleşme sürecinde önemli kilometre taşları olmuştur ve bu dönemlerde yetişen sanatçılar, Türk edebiyatının gelecekteki gelişimine yön vermişlerdir.

Tanzimat Dönemi Roman ve Hikâye Özellikleri

Tanzimat edebiyatı dönemi, Türk edebiyatında önemli bir dönemeç olarak kabul edilir. Bu dönemdeki roman ve hikâyelerin genel özellikleri, edebî birikimin önemli bir parçasını oluşturur. Tanzimat Edebiyatı'nda roman ve hikâyelerin temel özellikleri şu şekildedir:

1.      Başlangıç ve Gelişim: Tanzimat dönemi romanları, Şemsettin Sami ile başlamış ve Ahmet Mithat'la gelişim göstermiştir.

2.      Hedef Kitleler: Bu dönemdeki yazarlar genellikle geniş kitlelere ve aydınlara hitap etmişlerdir.

3.      Sosyal Temalar: Esirlik, aşırı Batı hayranlığı (züppelik), görücü usulü evlenmenin yanlışları, kötü kadınlarla ilişkilerin aile ve karakterlerde meydana getirdiği yıkımlar gibi sosyal konular, bu dönemdeki eserlerin ana temaları arasında yer almıştır.

4.      Romantizm ve Realizm: Tanzimatçı yazarlar genellikle Romantizm akımını benimsemişlerdir. Ancak son dönem Tanzimatçıları ve bazı eserlerinde realizm etkileri de görülmektedir.

5.      Toplumcu Yaklaşım: Tanzimat yazarları; toplumu yükseltme, uyarma ve kalkındırma davasını benimsemişlerdir. Bu nedenle eserlerinde güzellik ve sanat değeri yerine toplumsal mesajlar ön planda tutulmuştur.

6.      Konu ve Bakış Açısı: Konular genellikle günlük yaşamdan veya tarihten alınmış, duygusal ve acıklı konular ön planda olmuştur. Ayrıca gözlem ve gerçekçi bir bakış açısı da eserlerde dikkat çekmiştir.

7.      Mekân Tercihi: İstanbul ve çevresi genellikle tercih edilen mekânlar olmuş, Anadolu ise ihmal edilmiştir.

8.      Teknik ve Kompozisyon: Roman tekniği ve kompozisyon bakımından Tanzimat dönemi eserleri daha sonraki dönemlere kıyasla bazı eksiklikler taşımıştır.

9.      Temalar: Vatan, özgürlük, adalet, milliyetçilik gibi temalar, bu dönemin eserlerinde sıkça işlenmiştir.

10. Karakterler ve Sonuç: Karakterler genellikle tek yönlü olarak işlenmiş, iyiler ödüllendirilirken kötüler cezalandırılmıştır.

Tanzimat Edebiyatı'nda önemli yazarlar arasında Ahmet Mithat, Şemsettin Sami, Namık Kemal, Sami Paşazade Sezai, Recaizâde Mahmut Ekrem, Nabizâde Nâzım gibi isimler bulunmaktadır. Bu yazarlar, dönemlerinin edebî ve toplumsal çerçevesini şekillendiren önemli figürler olarak kabul edilirler.

Tanzimat Dönemi Şiir Özellikleri

Tanzimat dönemi, Osmanlı edebiyatında önemli bir dönüm noktasıdır ve Tanzimat şairleri, Divan edebiyatına karşı radikal bir tavır almışlardır. Bu dönemin şiirinin genel özellikleri şunlardır:

1.      Toplumcu İçerik: Tanzimat şiiri, Divan şiirinden farklı olarak toplumun sorunlarına odaklanır. Şairler, şiirlerinde halkın yaşadığı sıkıntıları, adaletsizlikleri ve toplumsal değişimi ele almışlardır.

2.      Kamuoyuna Dayanma: Tanzimat şairleri, Divan şairlerinin aksine kamuoyuna dayanmayı tercih etmişlerdir. Sarayı ve iktidarı eleştirmişler, halkın sesi olmayı amaçlamışlardır.

3.      Dünyaya Bakış: Divan şairleri genellikle dünyayı önemsemezken Tanzimat şairleri dünyaya daha pozitif bir bakış açısıyla yaklaşmışlardır. Doğayı, adaleti, özgürlüğü ve insan haklarını ön planda tutmuşlardır.

4.      Şüphecilik: Tanzimat dönemi, Batı düşüncesiyle tanışmanın etkisiyle şüphecilik ve akıl üzerine odaklanmıştır. Bu dönemde şairler, dinî konuları sorgulamış ve akıl ile iman arasındaki ilişkiyi tartışmışlardır.

5.      Dil ve Biçim: Tanzimat şiiri, Divan edebiyatından ayrılarak daha sade bir dil kullanmıştır. Aruz ölçüsü hâlâ kullanılmış olsa da hece ölçüsü de denenmiştir. Şiirlerde konu bütünlüğü önem kazanmış, estetik ve sanatsal açıdan da değerlendirmeler yapılmıştır.

6.      Konu Çeşitliliği: İlk dönem Tanzimat şiiri genellikle siyasal ve toplumsal konuları işlerken ikinci dönem daha çok bireysel ve duygusal temalara yönelmiştir. Bu dönemde aşk teması da daha az işlenmiştir.

7.      Yenilikçi Anlayış: Tanzimat şairleri, edebiyatta yenilikçi bir anlayışı benimsemişlerdir. Fransız İhtilali'nin etkisiyle ortaya çıkan yeni kavramlar ve idealler, şiirlerde sıkça işlenmiştir.

Tanzimat dönemi şiiri, Osmanlı edebiyatında modernleşme sürecinin önemli bir parçası olmuş; toplumsal, siyasal ve kültürel açıdan yeni bir bakış açısı getirmiştir.

Tanzimat Dönemi Tiyatro Özellikleri

 Tanzimat Tiyatrosu, Türk tiyatro geleneğinde önemli bir dönüm noktası olarak kabul edilir. Bu dönem, geleneksel Türk tiyatrosundan ayrılarak Batılı anlamda tiyatronun gelişimine önemli katkılarda bulunmuştur. Tanzimat Tiyatrosu'nun genel özelliklerini şu şekilde sıralayabiliriz:

1.      Batılı Tiyatro Etkisi: Tanzimat Dönemi, Batı'dan gelen kültürel etkilerin Türk tiyatrosunda belirgin şekilde görülmeye başladığı bir dönemdir. Bu dönemde, Batı tiyatrosundan esinlenen yeni bir tarz ortaya çıkmıştır.

2.      Şinasi ve İlk Batılı Tiyatro Örneği: Tanzimat'ın öncülerinden Şinasi, 1859 yılında "Şair Evlenmesi" adlı eseriyle Batılı tiyatronun Türk edebiyatındaki ilk örneğini ortaya koymuştur. Bu eser, Batı tarzında yazılmış ilk Türk tiyatro eserleridir. Sergilenmek için değil, okunmak için yazılmıştır.

3.      Toplumsal ve Eğitici İçerik: Tanzimat tiyatrosu sanatçıları, eserlerinde genellikle toplumsal yaşamdan, geleneklerden ve tarihten konular işlemişlerdir. Ayrıca halkı eğitmeyi ve bilinçlendirmeyi amaçlamışlardır.

4.      Eğitim Aracı Olarak Tiyatro: Tanzimat tiyatro sanatçıları, tiyatronun sadece eğlence değil aynı zamanda bir eğitim aracı olduğu fikrini benimsemişlerdir. Bu nedenle eserlerinde eğitici ve öğretici unsurlara önem vermişlerdir.

5.      Klasisizm ve Romantizm Etkileri: Tanzimat tiyatrosunda komedilerde klasisizmin etkileri görülürken dramatik eserlerde romantizmin izleri bulunabilir. Bu, dönemin farklı edebî akımlarının tiyatroya yansımasını gösterir.

6.      Konuşma Diliyle Yazılmış Eserler: Tanzimat tiyatrosu eserleri, doğrudan halka hitap eden ve konuşmaya dayalı bir sanat olduğu için genellikle günlük konuşma dilinde yazılmıştır. Bu da eserlerin daha geniş kitlelere ulaşmasını sağlamıştır.

Tanzimat Tiyatrosu, Türk tiyatro tarihinde modernleşme ve Batılılaşma sürecinin önemli bir parçası olarak kabul edilir. Bu dönemde ortaya çıkan eserler, Türk tiyatrosunun gelişimine ve çeşitlenmesine önemli katkılarda bulunmuştur.