Tariz (Taşlama, İğneleme, Dokundurma) Söz Sanatı Nedir? Tariz Örnekleri

Tariz; "dokundurma", "taşlama", "taş atma" anlamına gelmektedir. Ancak edebiyat terimi olarak kullanıldığında bir sözün görünürdeki anlamının tam tersini imâ ederek yapılan mecazî bir anlatımdır. Bu tür ifadeler genellikle alaycı ve eleştirel bir ton içerir ve kinaye ile benzerlik gösterirler. Metin içerisinde bu tür mecazî ifadeler, bazen ünlem (!) işaretiyle belirtilir.

Edebiyat dilinde "dokundurma" ve benzeri ifadeler, sözün görünürdeki anlamının ötesine geçerek alay, eleştiri veya ironi amacı taşırlar. Bu tür kullanımlar, söz konusu metnin daha keskin bir ifadeyle iletilmesine olanak sağlar. Özellikle edebî eserlerde, yazarların okuyucuları düşündürmek ve farklı katmanlarda anlamlar yaratmak için kullandıkları bir tekniktir.

Tariz Söz Sanatı Örnekleri

·         “Bize kafir demiş Müfti Efendi,
Tutalım ben ona diyem Müselman;
Varıldıkta yarın ruz-i cezaya
İkimiz de çıkarız anda yalan”

Şair Nefi; Şeyhülislam Yahya’nın kendisine “kâfir” demesi üzerine kaleme aldığı dörtlük, bir tariz örneğidir.

·         Öyle muazzam bir sesi var ki havada kuş kalmadı.

·         Okuldaki güvenlik görevlisi işini öyle iyi yapıyor ki okula giren çıkan belli değil.

·         Ne kadar kültürlü bir insan olduğu (!) konuşmalarından belli oluyor.

·         “Gördüğüm şeyi asla sezemem/ Korku bilmem hiç yalnız gezemem/ İcap etse kendi adım yazamam/ Kâtiplikte gayet iştiharım var.”

Korkakların cesur, cahillerin bilgili gibi görünmesini, şair bu dörtlükle ustalıkla eleştirmiş ve tariz sanatını ustaca kullanmıştır. Eserinde, toplumun yüzeysel algılarına dikkat çekerken asıl değerlerin özünde yattığını vurgulamıştır.

Tariz Sanatının Özellikleri

Tariz sanatı, edebiyatımızın zengin mirasında önemli bir yere sahiptir. Bu sanatın belirgin özelliklerinden bazıları şunlardır:

·   Bütünlüğün içinde saklı olmasıdır. Tevriye veya kinaye gibi diğer sanatlar belirli bir sözcüğe odaklanırken tariz sanatında bütün bir metne yayılma söz konusudur. Yani tariz, bir beyitte ya da bir şiirde yayılmış olarak karşımıza çıkar.

·   Tariz, üstü örtük bir anlatımı içerir. İlk bakışta metinde tariz olduğunu anlamak zaman alabilir. Ancak tariz sanatının belirli sözcüklerle ilişkilendirilmesi, bu sanatı anlamamızı kolaylaştırır. Elbette ki tarizin belirgin bir şekilde fark edilmesi, kinaye gibi diğer sanatlara nazaran daha zor olabilir. Ancak baskın olan sözcüklerin incelenmesi, tariz sanatının anlaşılmasına katkı sağlar.

·   Tariz sanatının kullanıldığı bir beyit veya şiir, genellikle bir olaya ya da duruma atıfta bulunur. Ancak tariz sanatı her zaman şairler için olumlu sonuçlar doğurmamıştır. Maalesef iğneleyici bir üslup benimseyen birçok şairimizin hayatı, trajik sonlarla son bulmuştur. Osmanlı'dan Cumhuriyet dönemine kadar Nefi, Pir Sultan Abdal, Aziz Nesin gibi pek çok aydınımızın sonu bu şekilde olmuştur.

·   Tariz sanatı, edebiyatımızın derinliklerinde önemli bir yer tutar. Bütünlüğü içinde saklı olan bu sanat, ustalık gerektiren bir anlatım biçimidir. Ancak doğru anlaşıldığında edebiyat eserlerine derinlik katan ve okuyucuyu düşünmeye sevk eden bir etki yaratır.

Tariz sadece Divan edebiyatında değil, aynı zamanda halk şiirinde de ozanlar ve âşıklar tarafından yoğun bir şekilde kullanılmıştır. Hatta Halk şiirinde Divan şiirine kıyasla daha sık rastlanır. Bu durumun birkaç nedeni bulunmaktadır.

1.      Öncelikle Halk şairleri Divan şairlerine nazaran daha özgür bir biçimde eserlerini oluşturmuşlardır. Divan edebiyatında genellikle belirli kurallar ve nazım şekilleri ön plandadır, bu da şairlerin yazma özgürlüklerini kısıtlayabilir. Ancak Halk şiirinde, ozanlar kendilerini daha serbest bir şekilde ifade ederler ve tarizi kendi üsluplarına göre kullanma özgürlüğüne sahiptirler.

2.      Bunun yanı sıra Halk şairleri paralarını genellikle doğrudan devlet makamlarından almadıkları için maddi kaygılardan daha az etkilenirler. Divan şairleri genellikle saray veya devlet destekli maddi destek alırken Halk şairleri genellikle halkın arasında dolaşır ve doğrudan halktan destek görürler. Bu durum, Halk şairlerinin daha az resmî kısıtlamaya ta:bi olmalarını ve tarizi daha cesurca kullanmalarını sağlamıştır.

Kinaye ve Tariz Arasındaki Fark

 Tariz ve kinaye, edebî metinlerde sıklıkla kullanılan söz sanatlarıdır. Ancak tariz ile kinaye arasındaki farkı anlamak önemlidir. Tarizde, sözün gerçek ya da mecaz anlamı değil; karşıt anlamı önemlidir.

Kinaye ise sözün her iki anlamının bir arada kullanılıp kullanılmadığına odaklanır. Yani bir ifade hem gerçek anlamıyla anlaşılırken hem de mecaz anlamıyla yorumlanabilir.  Bu nedenle edebî metinlerde tariz ile kinayenin doğru bir şekilde kullanılması, yazarın ifade gücünü artırır ve metnin derinliğini zenginleştirir.

Örnek:

·         Bâki yine mey içmeğe and içti demişler

             Dîvâne midir bade dururken içe andı (Bâki)

Yukarıdaki beyitte kinaye içeren sözcük “içmek” eylemidir. Hem gerçek hem de mecaz anlamı ile belirtilmiş fakat kastedilen anlam mecaz anlamdır. “İçmek” fiilini beyitten çıkaramadığımız yahut onunla aynı anlamı içeren “yudumlamak” sözcüğü gibi bir fiil koyamayacağız için (çünkü anlam bozulur.) ve eylem hem gerçek hem mecaz anlamında kullanıldığı kastedilen anlam da mecaz anlam olduğu için bu sözcükte kinaye sanatı kullanılmıştır, deriz.

·         Hayâlinden gelür gam hâtıra cânâneden gelmez

             Sitem hep âşinâlardan gelür bîgâneden gelmez (Nâbi)

Bu dizelerde kinaye söz sanatına vermiş olduğumuz örnekteki gibi bir sözcük gösteremeyiz. Dizelerde sevgiliye bir sitem vardır ve bu sitem hem tezat söz sanatıyla (âşinâ-bîgâne) hem de tariz söz sanatı ile belirtilmiştir.