Tecâhül-i Ârif (Bilmezlikten Gelme) Söz Sanatı Nedir, İstifham ve Tecâhül-i Ârif Arasındaki Fark Nedir?

Tecâhül-i ârif sanatı, edebî eserlerde sıkça kullanılan ve yazara okuyucuya karşı bir nevi sürpriz etkisi yaratan bir söz sanatıdır. Kelime anlamıyla "bilmezlikten gelme" olarak çevrilebilecek bu sanat, yazarın bilinmesi gereken bir gerçeği ya da durumu eserinde kasıtlı bir şekilde göz ardı etmesidir. Bu sanat hem okuyucuyu şaşırtmak hem de esere mizahî bir hava katmak amacıyla başvurulur.

Tecâhül-i ârif sanatı, genellikle istifham sanatıyla birlikte kullanılır. İstifham sanatı, cevap almak amacı gütmeyen sorularla anlatımı güçlendirmeye yönelik bir söz sanatıdır. Yazar, sanki cevabı bilmiyormuş gibi sorular sorar ve bu sorularla okuyucunun dikkatini çeker.

Edebî eserlerde tecâhül-i ârif sanatına başvurmanın dört ana nedeni vardır. Birincisi, okuyucuyu neşelendirmek amacıyla kullanılır. İkincisi, ciddi bir konuda uyarı yapmak isteyen yazarlar tarafından tercih edilir. Üçüncüsü, yazarın kendi hayret veya şaşkınlığını okuyucuya aktarmak için kullanılabilir. Son olarak bir durumu övmek amacıyla da tecâhül-i ârif sanatına başvurulabilir. Bu söz sanatı, edebî eserlere derinlik kazandıran ve okuyucunun ilgisini çeken bir unsur olarak değerlendirilebilir. Yazarlar, eserlerinde bu sanatı ustalıkla kullanarak metinlerine özgünlük katarlar ve okuyucunun belleğinde iz bırakırlar.

Tecâhül-i Ârif Söz Sanatı Örnekleri

·         Sen güneş misin ha?
Kaya mısın yoksa su mu?
Giderken
Bunca can
Susmuşsun da
Sanki var mısın?

Yukarıdaki dizelerde şair; onun güneşi, kayayı, suyu yahut var olup olmadığını bilmemesi imkânsız olduğu hâlde bilmezden geliyor.

·         Şakaklarıma kar mı yağdı, ne var?
Benim mi Allah’ım, bu çizgili yüz?
Ya gözler altındaki mor halkalar?
Neden böyle düşman görünürsünüz
Yıllar yılı dost bildiğim aynalar.
                                                 Cahit Sıtkı Tarancı

Şair Cahit S. Tarancı, "Otuz Beş Yaş” şiirinde gençlik yıllarının geride kaldığını, zamanın her şeyi dönüştürdüğü gibi kendisinin de değişimden geçtiğini ve ölümle yüzleşmenin eşiğine geldiğini dile getirir. Şiirdeki sorular aslında cevap arayışının değil; derin endişe, kaygı ve korkunun bir ifadesidir. Tarancı, aynaların acımasız gerçeği yansıttığını ancak insanlara düşman olmadığını fark etmiştir. Yazarın içsel çatışmaları, yaşadığı dönüşüm ve zamanın etkisi ustaca işlenmiştir. Eserin üslubu doğal ve etkileyicidir, bu da şiiri zirveye taşımıştır.

·         Altında mı üstünde midir cennet-i âlâ
Elhâk bu ne halet, bu ne hoş âb ü hevâdır
                                                          Nedim

Şair; İstanbul'un büyüleyici güzelliğini dile getirdiği şiirinde, hayranlığını mübalağa ederek ifade ediyor. Dizelerinde, İstanbul'un cennete benzeyen özelliklerini vurgularken aynı zamanda gerçeklikten uzak bir şekilde cennetin İstanbul'un altında veya üstünde olabileceğini ima ediyor. Ancak bilinen bir gerçek var ki cennet, coğrafî bir konumda yer almadığı için İstanbul'un altında ya da üstünde olamaz.

Şairin cennetin coğrafî bir konumda bulunmadığını bilmez gibi yapması, eserin inceliklerinden biri olarak karşımıza çıkıyor. Bu noktada tecâhül-i ârif sanatı ustalıkla kullanılmıştır.

İstifham ve Tecâhül-i Ârif Sanatı Arasındaki Fark Nedir?

Tecâhül-i ârif; bir sanat türü olarak söyleyenin bilgi sahibi olduğu bir konuyu, onu bilmiyormuşçasına ifade etmesi yoluyla ortaya çıkar. Bu söz sanatı; övgü ve yergi (eleştiri), hayranlık ve coşku, duyulan heyecanın ifadesi, kınama, neşelendirme gibi amaçlarla kullanılır. Tecâhül-i ârif, özellikle istifham yoluyla gerçekleşir. Ancak belagatte söz konusu istifham, cevap almak amacı taşımaz. Duygu ve hayal dünyasına dayanarak ifadeyi güzelleştirmek, bir fikre vurgu yapmak, duyguların şiddetini artırmak ve muhatap tarafından düşünülmesini sağlamak gibi nedenlerle soru sormak bir sanattır.

Edebiyatta kabul edilen istifham, belirli niteliklere sahip olmalıdır. Bu tür istifham, tecâhül-i ârife yaklaşır veya onunla kesişir.  Tecâhül-i ârif istifhamla birlikte teşbih, mübalağa ve hüsn-i ta’lil gibi sanatları sıkça içerir. Bu sanat türünde; bilmezlikten gelme nedeniyle yapılan istifhamlar, tecahül-i ârifin örneklerindendir. Ancak her tecâhül-i ârif sanatı içerisinde istifham söz sanatı uygulanmaz. (Kaynakça; Ankara Üniversitesi Açık Ders Malzemeleri)