Terci-i Bend ve Terkib-i Bend Nedir? Özellikleri Nelerdir? Örnekleri Nelerdir?

Terci-i Bent Nedir?

Terci-i bent, Divân edebiyatında kullanılmış olan nazım biçimlerinden biridir. Bu biçim, terkib-i bend gibi biçim ve uyak yönüyle benzerlik gösterir ancak aralarında belirgin farklar da bulunur. Terkib-i bentte değişen vasıta beyti, terci-i bentte sabittir. Yani vasıta beytinin her bentte aynen tekrarlanması, şairi aynı konuyu işlemeye zorlar.

Bu nazım biçimi genellikle felsefî konuları ele alır. Allah'ın kudreti, kâinatın sırları, tabiattaki zıtlıklar gibi derin düşünceler terci-i bentte sıkça işlenen konulardır. Bu şekilde yazan önemli şairler arasında Nesimî, Şeyhî, Fuzulî, Bâkî, Nedim, Galip Dede, İzzet Molla gibi isimler bulunur.

Bunun dışında Ziya Paşa ve Şeyh Galip de terci-i bent biçimini ustalıkla kullanarak önemli eserler vermişlerdir. Bu nazım şekli, şairlere belirli bir düşünceyi derinlikli bir şekilde ifade etme imkânı sağlar.

Terci-i Bent Özellikleri

q Terci-i bent; bentlerden oluşan, belirli kurallara bağlı ve genellikle derin düşüncelerin ifade edildiği konuları işleyen nazım biçimidir.

q Terci-i bent, bentlerden oluşmuş bir nazım şeklidir.

q Her bir bent, 4 ile 10 arasında beyitten oluşur ve toplam bent sayısı 5 ile 12 arasında değişebilir.

q Bentlerin kafiye düzeni, gazeldeki gibi olup sonunda "vasıta beyti" adı verilen bir beyit bulunur.

q Vasıta beyti, her bendin sonunda aynı şekilde tekrarlanır ve bu durum, şiire bütünlük kazandırır.

q Terci-i bent; felek, Allah'ın kudreti, hayatın zorlukları gibi soyut konuları ve mersiye, mehdiye gibi nazım türlerini işler.

q Bu nazım şekli, aruzla yazılır ve vasıta beyti monotonluk yaratmamak için özenle seçilir.

q Özellikle Ziya Paşa ve Şeyh Galip gibi önemli şairler, terci-i bendi ustalıkla kullanarak eserlerinde derin anlamların yanı sıra estetik bir yapı da oluşturmuşlardır.

Terci-i Bent Örnekleri

-I-

Bu kârgâh-ı sun’ aceb dershânedir,
Her nakş bir kitâb-ı ledünden nişânedir.

Gerdûn bir âsiyâb-ı felâket-medârdır,
Gûyâ içinde âdem-i âvâre dânedir.

Mânend-i dîv beççelerin iltikâm eder,
Köhne ribât-ı dehr aceb âşiyânedir.

Tahkîk olunsa nakş-ı temâsîl-i kâinât,
Ya hâb-ü ya hayâl ü yâhud bir fesânedir.

Müncer olur umûr-ı cihân bir nihâyete,
Sayfın şitâya meyli, bahârın hazânedir.

Kesb-i yakîne âdem için yoktur ihtimâl,
Her i’tikâd akla göre gâibânedir.

Yârab! Nedir bu keşmekeş-i derd-i ihtiyâç?
İnsanın ihtiyâcı ki bir lokma nânedir.

Yoktur siper bu kubbe-i fîrûze-fâmda,
Zerrât cümle tîr-i kazâya nişânedir.

Asl-ı murâd hükm-i ezel bulmadır vücûd,
Zâhirdeki savâb ü hatâ hep bahânedir.

Bir fâilin meâsiridir cümle hâdisât,
Ne iktizâ-yı çerh ü ne hükm-i zamânedir.

Subhâne men tahayyera fî sun’ihi’l-ukûl,
Subhâne men bikudretihî ya’cizü’l-fühûl.

-II-

Ecrâm-ı bî-nihâye ile pürdür âsmân,
Nisbet olunsa zerre değildir bu hâk-dân.

Bin şems-i tâbdâr ü hezârân meh-i münîr,
Yüz bin sevâbit ü nice seyyâre-i ıyân.

Her şems eder tevâbi-i mahsûsasiyle seyr,
Her tâbie tevâbi-i uhrâ eder kırân.

Her şems eder levâhikına neşr-i feyz-i hâs,
Her lâhikın tabiatı emsâline nihân.

Her cümle merkezinde eder seyr-i bî-vukûf,
Her kıt’a mihverinde bulur feyz-i câvidân.

Her cümle-i vesîada mebsût bin vücûd,
Her kıt’a-yı fesîhada meşhûd bin cihân.

Her bir vücud masdar olur bin vücud için,
Her bir cihân hezâr cihândan verir nişân.

Her zerrede tarîka-i mahsûsa üzre feyz,
Her cismde tabîat-ı mahsûsa üzre cân.

Her âlemin sinîn ü tevârîhi muhtelif,
Her bir zemînde başka hisâb üzeredir zaman.

Peyvestedir sevâhili girdâb-ı hayrete,
Bir bahrdır ki hâsılı bu bahr-ı bî-kerân.

Subhâne men tahayyera fî sun’ihi’l-ukûl,
Subhâne men bikudretihî ya’cizü’l-fühûl.

-III-

Bir zerredir ki zerre-i nâ-müntehâ-yı hâk,
Bir zerre hârice edemez andan infikâk.

Lübbü lehîb-i nâr ile bir gûy-ı âteşîn,
Kışrı mecâri-i yemm ü nehr ile çâk çâk.

Nisbetle kışrı hacmine ol lübb-i âteşin,
Şol kubbedir ki ferş oluna anda berg-i tâk.

Bu kışrdır ki cümle-i hayvâna rûz u şeb,
İhzâr-ı rızk u tûşe için eyler inhimâk.

Gâhî teneffüs eyleyicek ejder-i zemîn,
Kûh-ı şerer-feşânlar eder arzı lerze-nâk.

Ol zerre-i cesîmeyi fânûs-ı şem’-vâr,
Olmuş muhît tûde-be-tûde nesîm-i pâk.

Kim rûz u şeb o sofra-i âlem-şümûlden,
Her nefs rızkın almada ber-vech-i iştirâk.

Bu noktadır yemîn ü şimâli beyân eden,
Eyler cihâta akl bu merkezden insilâk.

Zerrât-ı kevn bunda bulur neşve-i hayât,
Efrâd-ı halk bunda çeker cür’â-yı helâk.

Husbîde-i firâş-ı emândır nüfûs hep,
Bir top-ı şû’le-nâkde bî-kayd-ı vehm ü bâk.

Subhâne men tahayyera fî sun’ihi’l-ukûl,
Subhâne men bikudretihî ya’cizü’l-fühûl.

...

                                                      (Ziya Paşa)

Örnek 2

1

Kabul eyler mi yâ Rab zahm ı pür-nâsûrumuz bih-bûd
Kalır mı yoksa bu âteşle dâğ ı dil gibi pür dûd
Alırsa pençeye yasak beni ‘bu baht-ı nâ-mes’ûd
Kıyamet kopsa gevher «tutsa âlem olmayam hoşnûd
Ferah nâmın dahi yâd edemez bu cân ı zehr âlûd
Rızâdır çâresi her ne dilerse hazret-i Ma’bûd
Belâ mevc-âver-i gird-âb-ı hayret nâ-hudâ nâ-bûd
Adem sahillerin tuttu dirîgâ bang-i nâ-mevcûd
2
Düşüp dâm-ı hevâya nasret-i gül-zâr kaldım ben
Gidip nefh-i Mesîhâ-veş sabâ bîmâr kaldım ben
Gül-i ümmîd soldu mübtelâ-yı hâr kaldım ben
Bu gülşen külhan oldu çeşmime nâ çâr kaldım ben
Şarâb-ı ye’se düştüm teşneni dîdâr kaldım ben
Başımdan aştı seyl-âb-ı keder bîzâr kaldım ben
Belâ mevc-âver-i gird-âb-ı hayret nâ-hudâ nâ-bûd
Adem sahillerin tuttu dirîgâ bang-i nâ-mevcûd

...

                                                                      (Şeyh Galip)

Terkib-i Bent Nedir?

Terkib-i bent, klasik edebiyatın nazım biçimlerinden biridir. Bentler arasında yer alan vasıta beyitleriyle öne çıkar. Her bendin ardından gelen vasıta beyiti, yapıya âhenk katar. Genellikle 7 ile 10 beyit arasında değişen bentlerden oluşur ve toplam bent sayısı 5 ile 15 arasında değişebilir. Kafiyelenme düzeni ise gazeldeki gibi işler; vasıta beyitler içinde kendi aralarında kafiyelenir.

Terkib-i bent, farklı konuları ele alabilir. Talihsizlikten, hayattan şikayetlerden tutun da dinî, tasavvufî ve felsefî düşüncelere kadar geniş bir yelpazede yazılabilir. Bu nazım şeklinin önemli temsilcilerinden Bağdatlı Ruhi, özellikle bu tarzda yazdığı eserleriyle tanınır. Necati Bey, Yahya Bey, Bâkî, Neşatî, Şeyh Galip, Fuzulî gibi ünlü şairler de Terkib-i bendi kullanarak önemli eserlere imza atmışlardır. Ayrıca Tanzimat dönemi şairlerinden Ziya Paşa da Terkib-i bent yapısını kullanarak dikkat çeken şiirler kaleme almıştır.

Terkib-i Bent Özellikleri

q Terkib-i bent, bentlerden oluşmuş bir nazım şeklidir.

q Her bent 6 ile 10 arasında beyitten oluşur ve bentlerin sayısı 3 ile 12 arasındadır.

q Bentlerin kafiye düzeni genellikle gazeldeki gibidir.

q Her bendin sonunda "vasıta beyti" adı verilen bir beyit bulunur ve vasıta beyti her hanenin sonunda değişir; eğer değişmiyorsa terci-i bent olur.

q Terkib-i bent edebiyatımızda hemen her türlü konunun ele alınmasında kullanılmıştır. Özellikle naat, mehdiye, hicviye gibi nazım türleri; sosyal konular, din, tasavvuf ve felsefe konuları terkib-i bent ile anlatılmıştır.

q Ancak terkib-i bendin başlıca konusu mersiyedir.

q Bu nazım şekli, aruz ölçüsüyle yazılır ve en önemli terkib-i bent ustalarından biri Bağdatlı Ruhî'dir. Tanzimat dönemi şairlerinden Ziya Paşa da terkib-i bendin önemli isimlerindendir.

Terkib-i Bent Örnekleri

Örnek1

Sanman bizi kim şîre-i engûr ile mestiz
Biz ehli harâbâtdanız mest-i Elest'iz

Ter-dâmen olanlar bizi âlûde sanır lîk
Bizi mâil i bûs ı leb-i câm ü kef-i destiz

Sadrın gözedüp neyliyelim bezm-i cihânın
Pây-ı hum-ı meydir yerimiz bâde-perestiz

Mâil değiliz kimsenin âzârına ammâ
Hâtır-şirken-i zâhid-i peymane-şikestiz

Erbâb-ı garaz bizden irâğ olduğu yeğdir
Düşmez yere zîrâ okumuz sâhib-i şastız

Bu âlem i fânîde ne mîr-ü ne gedâyız
Âlâlara âlâlanırız pest ile pestiz

...

                                                  (Bağdatlı Ruhî)

Örnek 2

İkbâl için ahbâbı siâyet yeni çıktı
Bilmez idik evvel bu dirâyet yeni çıktı

Sirkat çoğalıp lâfz-ı sadâkat modalandı
Nâmus tamam oldu hamiyyet yeni çıktı

Düşmanlara ahbâbını zemm oldu zerafet
Dildardan ağyâra şikâyet yeni çıktı

Sâdıkları tahkîr ile red kaide oldu
Hırsızlara ikram ü inayet yeni çıktı

Hak söyleyen evvel dahi menfûr idi gerçi
Hainlere amma ki riayet yeni çıktı

Evrak ile ilân olunur cümle nizâmât
Elfâz ile terfîh-i ra’iyyet yeni çıktı

...

                                                     (Ziya Paşa)