Tevhid Nedir? Özellikleri Nelerdir? Dîvan Edebiyatında Tevhid

Tevhit ya da Tevhid; Türk ve İslam edebiyatında Allah’ın yüceliğini, yaratılışı ve kâinatın özünü bir arada yorumlayan özgün bir edebî türdür. İslamiyet’in kabulüyle birlikte önce Arap ve Fars edebiyatında, ardından da Türk edebiyatında sıkça işlenen bu nazım türünde Allah’ın büyüklüğü, isimleri, sıfatları, kudret ve kuvvetinin sonsuzluğu, zatının tasvir ve hayal edilebilecek her şeyden soyutlanması, hiçbir şeyin O’na denk ve benzer olmayışı, kâinatta O’ndan başka bir etkileyicinin bulunmaması, bütün kudret ve ilimlerin O’na ait oluşu sanatlı bir üslupla anlatılır.

Manzum tevhidler, çoğunlukla Dîvan edebiyatının nazım biçimleri olan gazel, kaside ve mesnevi tarzında ve aruz ölçüsüyle kaleme alınır. Ancak halk edebiyatında hece ölçüsüyle de tevhid yazıldığı görülmektedir. Şairler, insanı hayretler içinde bırakan tabiat olayları başta olmak üzere zengin ve çeşitli bir malzemeden yararlanarak tevhid inancını şairâne hayaller ve derin duygu ve düşüncelerle ifade ederler. Bu tür eserlerde bütün peygamberlerin tevhid mücadelelerine yer verilirken Hızır, tevhid sırlarının anlaşılmasında önemli bir figür olarak öne çıkmaktadır. Türk edebiyatında manzum tevhidler, 11. yüzyılda Karahanlı edebiyatından başlayarak 20. yüzyılda Necip Fazıl'a kadar çeşitlenerek gelmiştir.

Mensur tevhidler ise genellikle ağır ve tumturaklı (anlama bir şey katmayan ancak kulağa hoş gelen) bir dille yazılmış olup düşünceler Arapça kelimeler ve Farsça zincirleme tamlamalarla uzun cümleler hâlinde anlatılmıştır. Tevhidlerin dîvanların başında yer alması bir gelenek hâline gelmiştir; bu durum, Klasik Türk edebiyatının ilk mesnevisi sayılan Kutadgu Bilig'den beri sürmektedir. Dîvan şairi Fuzûlî'nin Türkçe Dîvânı'nın başında yer alan tevhidi, bu türün en güzel örneklerinden biri olarak kabul edimektedir.

Klasik edebiyatta Sinan Paşa, Fuzûlî, Şeyhî, Nâbî ve Niyâzî-i Mısrî gibi isimler bu türün en güzel örneklerini vermişlerdir. Tevhid geleneği, 20. yüzyılın ilk çeyreğine kadar devam etmiştir. Tanzimat döneminden sonra Avrupa bilhassa Fransız şiirinin etkisinde kalan yeni edebiyatçılar da bu tarz şiirlere ilgi göstermişlerdir. 19. yüzyılda Dîvan şiiri geleneğini sürdüren Yenişehirli Avni ve Hersekli Arif Hikmet'in yanı sıra Ziya Paşa,  Abdulhâlim Memduh, Muallim Naci, Recâizâde Mahmut Ekrem, Menemenlizâde Mehmet Tahir, Tevfik Fikret, Cenab Şahabeddin, Abdullah Cevdet, Tokadîzâde Şekip ve Adanalı Hakkı gibi isimler de tevhid kaleme almışlardır. Milli Edebiyat ve Cumhuriyet dönemlerinde ise Mehmet Akif Ersoy, Ali Ekrem Bolayır, Halil Nihat Boztepe, Enis Behiç Koryürek ve Orhan Seyfi Orhon tevhid tarzında şiirler yazmışlardır. Tevhidlerin ortak özellikleri belirgin olmakla birlikte şairlerin birikim ve kişiliklerine göre bu şiirler renklilik ve çeşitlilik göstermiştir.

Tevhid Örnekleri

Örnek 1

BİRLİK

İkilik yok, birlik var,

Yalnız bunda dirlik var,

Yalnız bundadır felâh,

Lâ-ilâhe illâllah!

Bir aşk için gönüller

Çırpınırken beraber,

İkiye tapmak günah,

Lâ-ilâhe illâllah!

Şu münafık karanlık

Sona erecek artık;

Sabah olacak, sabah,

Lâ-ilahe illallah!

Her türlü nimet bunda,

Beklenen cennet bunda,

Yalnız bir din, bir ilâh,

Lâ-ilâhe illâllah!

                                   (Orhan Seyfi Orhon)

Örnek 2

Ey dün-ü gün isteyen bulmez misin Hak kandadur

Her kandasam anda hâzır kanda bakarsam andadur

İstemegil Hak’ı ırak gönüldedir Hakka durak

Sen senliğün elden bırak tenden içerü candadur

Gir gönüle bulasın Tûr sen-ben dimek defterin dur

Key Güher er gönlündedür sanma ki ol ummâmdadur

Ol ummanda yüz bin Güher bir katreye benzer tamam

Ol câna yok zamân-zevâl zevâlli cân hayvândadur

Her kanda ki gözün baka Çalap hazırdur mutlaka

Şol cân ki tapmadı Hâk assısı yok ziyandadur

Eyle sûretini vîrân cân sırrıdır ana iren

Bâtın gözidür dost gören zâhir gözü yabandadur

Çün suretün virân ola gönlün bağı cinân ola

Canun genci viran ola çünki bu genc virandadur

Her kim gaflet içre geçer canı zeval suyun içer

Dervîş sırrı arşdan uçar çünki mekânı andadur

Miskîn Yûnus gözün aç bak iki cihân dopdolu Hak

Sıdk odına gümânı yok ol eşker pinhândadır

                                                         (Yunus Emre)

Örnek 3

Kara gün kararıp kalma

Hemen Allah de Allah de

Hangi akşam sabah olmaz

Aman Allah de Allah de

Sâhibimiz çok nazlıdır

Yanında geçer sözlüdür

Hemen kalbinde gizlidir

Amman Allah de Allah de

Var amma yetmiş bin perde

Ne göktedir ne de yerde

Karıncasın komaz darda

İnan Allah de Allah de

Sen seni çlma gel taşa

Niyâz eyle gitmez boşa

Kulu gibi değil hâşâ

Uyan Allah de Allah de

Ne derdin var ise söyle

Kalbini Müberrâ eyle

Bu da geçer kalmaz böyle

Dayan Allah de Allah de

Ruhsatî olma dîvâne

Günde beş yol dur dîvâna

Sıdk ile düş âsitâna

Uzam Allah de Allah de

                      (Âşık Ruhsatî)