Tezkire Nedir? Özellikleri Nelerdir? Dîvan Edebiyatında Tezkire Örnekleri

Tezkire kelimesi, "zikredilen, sözü edilen" anlamına gelir ve çeşitli mesleklerden önemli kişilerin hayatlarını anlatmak üzere düzenlenen eserlerdir. İlk kez İran edebiyatında ortaya çıkan tezkireler, zamanla farklı konulara ve meslek gruplarına göre çeşitlenmiştir. Örneğin, şairlerin yaşamlarını anlatan eserler "Tezkiretü'l-Şuara", hattatların hayatını anlatanlar "Tezkiretü'l-Hattatin", evliyaların biyografilerini içerenler ise "Tezkiretü'l-Evliya" olarak adlandırılmıştır.

Tezkire, Dîvan edebiyatındaki biyografi türünün karşılığıdır ve yazıldığı dönemin edebî, kültürel ve sosyal ortamını yansıtır. Bu eserler, günümüz araştırmacıları için de değerli belgeler ve kaynaklar niteliğindedir. Adlara veya mahlaslara göre alfabetik olarak düzenlenen tezkirelerde; kişilerin yaşam öyküleri, resmî görevleri ve kazandıkları aşamalar belirtilmiş ayrıca şiirlerinden örnekler sunulmuştur.

Tezkireler genellikle mukaddime (önsöz) ile başlar, biyografilerle devam eder ve hâtime (sonuç) ile son bulur. 15. yüzyılda Ali Şir Nevai'nin kaleme aldığı ve şairlerin yaşamlarını anlattığı "Mecalisü'n Nefais" adlı yapıt, ilk tezkire örneği olarak kabul edilir. Anadolu sahasında ise ilk ve en önemli örnek, Sehi Bey'in "Heşt Behişt" (Sekiz Cennet) adlı tezkiresidir. 19. yüzyılda Fatin’in “Hatimetü’l-Eş’ar” adlı eseri son tezkire örneği olarak kabul edilir. Ayrıca Latifi'nin "Tezkiretü'ş Şuara" adlı eseri süslü nesir örneği olarak dikkat çekerken Sinan Paşa'nın "Tezkiretü'l Evliya" adlı yapıtı da evliyaların yaşamlarını anlatmıştır. Ali Şir Nevai, Latîfî, Sehi Bey, Âşık Çelebi, Şeyh Galip ve Fatin Efendi gibi isimler, tezkire yazımında öne çıkan önemli yazarlardır.

Tezkire Örnekleri

Türk edebiyatının önemli tezkire örnekleri arasında

q Ali Şir Nevaî'nin "Mecâlisü’n-Nefâis",

q Sehî Bey’in "Heşt Behişt",

q Latîfî'nin "Latîfî Tezkiresi",

q Sinan Paşa'nın "Tezkiretü'l Evliya"

q Ahdî'nin "Gülşen-i Şuâra" adlı eserleri öne çıkar.

q Ayrıca Âşık Çelebi'nin "Meşâirü’ş-Şuara",

q Kınalızâde Hasan Çelebi'nin "Kınalı-zade Tezkiresi",

q Beyanî'nin "Beyanî Tezkiresi",

q Sâdıkî'nin "Mecmau’l-Havâs

q Riyazî'nin "Riyazü’ş-Şuara" gibi eserleri de literatürde önemli bir yere sahiptir.

q Diğer dikkate değer tezkireler arasında Kaf-zade'nin "Zübdetü’l-Eş’ar",

q Rıza'nın "Rıza Tezkiresi",

q Âsım'ın "Zeyl-i Zübdetü’l-Eş’ar",

q Güftî'nin "Teşrîfatü'ş-Şuara" adlı eserleri yer alır.