Yenisey Kitabeleri (Yazıtları) Nedir, Özellikleri Nelerdir?

Yenisey Yazıtları; Güney Sibirya'da, bugünkü Hakas ve Tuva Cumhuriyetleri sınırları içinde yer alan Yukarı Yenisey vadisinde bulunmaktadır. Bu yazıtlar; Tes, Tuba, Uybat, Abakan gibi akarsuların yakınlarında, Köktürk harfli yazılara sahiptir.

Bu yazıtların tarihi konusu oldukça tartışmalıdır çünkü kitabelerin üzerinde net bir tarih bulunmamaktadır. Danimarkalı dilbilimci ve Türkolog Vilhelm Thomsen, Yenisey Yazıtları’ndaki harflerin daha eski ve ilkel olduğunu belirterek alfabenin Yenisey bölgesine Köktürk (Göktürk) Bengü taşlarından önce ulaşmış olabileceği görüşündedir.

Ancak Radloff'a göre yazıtların tarihi 7. yüzyılın sonu ile 8. yüzyılın başına, P. M. Melioranski'ye göre ise 5-7. yüzyıllara dayanmaktadır. Fransız Türkolog Louis Bazin'in yeniden tarihlendirme çalışmaları sonucunda ise Yenisey Yazıtları, 9 veya 10. yüzyıla tarihlendirilmektedir. Bu yazıtlar, tarih öncesine ışık tutması açısından büyük önem taşır ve Türk tarih ve kültürünün izlerini günümüze taşır.

Yenisey Kitabeleri Kime Aittir?

Yenisey Kitabeleri'nin yazarı olarak Kırgızlar kabul edilir ancak bu konuda kesin bir kayıt bulunmamaktadır. Yenisey Yazıtları, farklı Türk boylarına ait olabileceğini belirten işaretler içerir ve bu özelliği nedeniyle birden fazla Türk boyuna ait olduğu düşünülmektedir. Bu yazıtlar, Türk topluluğunun geniş ve çeşitli yapısını yansıtır ve tarihî mirasımızın zenginliği konusunda önemli bir bilgi kaynağıdır.

Yenisey Kitabeleri Özellikleri

·        Yenisey Yazıtları, tarihsel açıdan büyük bir öneme sahip olan ve mezar taşı olarak dikilmiş olan yazıtlardır.

·        Genellikle birkaç kelimeden oluşan ve bazıları 5-10 satırdan oluşan bu yazıtlar, sade ve abartısız bir dil kullanılarak yazılmıştır.

·        Yazıtların çoğunda yazı sahibinin dünyadan doymadan ayrıldığı gerçeği samimi bir dille anlatılmaktadır.

·        Yenisey Yazıtları, Orhun Yazıtları'ndaki yüksek heyecan ve lirizmden uzak olup yazı kullanımı da Orhun Yazıtları kadar gelişmiş değildir.

·        Mezar taşlarının dikiliş tarihleri tam olarak bilinmemekle birlikte yazıtlarda yazı sahibinin ölüm sebebi, aileden ayrılışın derin acısı, gökyüzü, güneş ve suya duyulan özlem gibi duygusal temalar işlenir.

·        Yenisey Yazıtları, kısa içeriklere sahiptir ve gömülülerin adlarını, yaşlarını ve yaşam boyu faaliyetlerini belirtir.

·        Metinlerde doğrudan yılı belirten bir açıklama olmaması, geleneksel bir özelliktir ancak kelime özellikleri veya klan işareti Tamga aracılığıyla yazıtların yaklaşık olarak hangi yıllarda yazıldığı tahmin edilebilir.

·        Tüm yazıtlarda aynı yazım düzeninin kullanılması dikkat çekicidir.

·        Abartı ve övünmeye yer verilmeyen bu metinler, rasyonel bir üslupla yazılmıştır.

·        Şu ana kadar tespit edilebilmiş 23 yazıt bulunmakla birlikte son çalışmalarla 130 kadar daha yazıt bulunduğu ifade edilmektedir.

·        Yenisey Yazıtları, ölümle gerçekleşen ayrılığın verdiği kederi âdeta taşa kazıyarak duygusal bir ifadeyle aktarmaktadır.

Yenisey Kitabeleri ve Orhun Kitabeleri Arasındaki Farklar Nelerdir?

Yenisey Yazıtları ve Orhun Yazıtları, Türk tarihinin önemli yazılı belgeleri arasında yer alır ve her ikisi de farklı dönemlerde ve amaçlarla yazılmıştır. Yenisey Yazıtları, mezar taşlarında bulunan ve Köktürk Kağanlığı'nın sona ermesinden sonra dikildiği düşünülen yazılı belgelerdir. Ancak arkeolojik bulgular bu iddiayı doğrulamamaktadır.

Yenisey Yazıtları, sahiplerinin ölümünden sonra dikilmiş olup kişisel duyguları ve samimi ifadeleri içerir. Bu yazıtlarda yazıt sahibinin kendi ağzından kısa bir hayat özeti, ailesine, hükümdarına, dostlarına, milletine ve ülkesine duyduğu sevgi ve bağlılık ifade edilir. Ancak bu yazıtların Köktürk yazıtlarından önce mi yoksa sonra mı dikildiği konusunda kesin bir bilgi bulunmamaktadır.

Öte yandan Orhun Yazıtları çok daha önemli ve detaylı belgelerdir. Bilge Kağan, Kültigin ve vezir Tonyukuk yazıtları olarak bilinen bu yazıtlar; Türklerin tarihî, siyasî yapısı ve sosyal olayları hakkında derinlemesine bilgi sunar. Bu yazıtlar; bir kağanın nasıl başarılı olabileceği, iyi bir devlet adamının nasıl yönetim yapması gerektiği konularını ele alır. Aynı zamanda halkın refahı ve hükümdarın hükümranlığı altındaki insanların hakları da vurgulanır.

Orhun Yazıtları yalnızca sıradan bir mezar taşı değildir. Hükümdarın yönetimindeki insanlara hitap ettiği siyasî beyanname niteliği de taşır. Bu yazıtlar; Türk toplumunun o dönemdeki değerlerini, düşünce yapısını ve siyasî organizasyonunu anlamak için önemli bir kaynaktır.

Ezcümle Yenisey Yazıtları daha kişisel ve duygusal bir içeriğe sahipken Orhun Yazıtları Türk toplumunun tarihî ve siyasî yapısı hakkında derinlemesine bilgi veren önemli belgelerdir. Her ikisi de Türk kültür ve tarihine büyük katkı sağlamıştır ve günümüze ışık tutan önemli miraslardır.