Eğitim Öğretim İle İlgili Belgeler > Konu Anlatımlı Dersler > Fen Bilimleri Konu Anlatımı

HÜCRE BÖLÜNMESİ VE KALITIM MİTOZ BÖLÜNME MAYOZ BÖLÜNME (FEN TEKNOLOJİ KONU ANLATIMI FEN VE TEKNOLOJİ KONU ANLATIMLARI)

 

HÜCRE BÖLÜNMESİ

Hücre bölünmesi tüm canlılarda görülen ortak bir özelliktir. Hücre büyüyüp gelişirken madde ve enerji gereksinimleri artar. Sitoplâzma hücre zarına oranla daha hızlı büyümesinden dolayı, hücre zarı sitoplâzmayla çevre arasındaki madde alış verişi yetersiz kalır. Bu durumda hücre büyümeye devam edemez. Hücrenin yaşamını devam ettirebilmesi için bölünmesi gereklidir.

Hücre bölünmesi ile;    Tek hücreli canlılarda çoğalma, çok hücreli canlılarda ise; büyüme, yaraların onarılması sperm ve yumurta hücrelerinin oluşması meydana gelir.

 

A)   MİTOZ BÖLÜNME

Mitoz bölünme ne işe yarar?

Tek hücreli canlılarda üremeyi sağlarken, çok hücreli canlılarda yarların onarılması, büyüme ve gelişmeyi sağlar.

Mitoz bölünme sonunda ne olur?

Kromozom sayıları ve tüm özellikleri birbirinin aynısı iki hücre oluşur.

Oluşan yavru hücrelerin kromozom sayısı ve tüm özellikleri ana hücre ile aynı kalır.

Mitoz bölünme nasıl gerçekleşir?

Mitoz bölünme; hazırlık evresi, çekirdek bölünmesi ve sitoplazma bölünmesi olmak üzere üç aşamada gerçekleşir.

Mitoz bölünme ile tek hücreliler nasıl ürer?

Tek hücrelilerin mitoz bölünme ile çoğalmaları eşeysiz üreme ile olur. Tek bir bireyden çeşitli yollarla yeni yavruların oluşturulmasına eşeysiz üreme denir.

Eşeysiz üremenin özellikleri nelerdir?

o    Hızlı bir üreme şeklidir.

o    Oluşan bireyler birbirleriyle ve ana canlıyla aynı kalıtsal özellikleri taşırlar.

o    Biyolojik çeşitlilik sağlanmaz.

o    Eşeysiz üremeyi sağlayan temel olay mitoz bölünmedir.

o    Eşeysiz üreyen canlılarda kalıtsal çeşitlilik ancak mutasyon ile sağlanabilir.

1-     Bölünme ile çoğalma:

Ø  Eşeysiz üremenin en basit şeklidir.

Ø  Bir hücreli canlı, belli bir olgunluğa eriştiği zaman mitoz bölünme veya mitoz bölünmeye benzer bir yolla iki eşit parçaya bölünür.

Ø  Bölünme genellikle belli bir doğrultuda olur. Örneğin;  paramesyum enine,  öglena gibi kamçılılar ise boyuna olmak üzere ikiye bölünür. Amip gibi belli bir şekli olmayan bir hücreliler ise herhangi bir doğrultuda bölünür.

Ø  Bölünerek çoğalma en hızlı üreme biçimidir.

 

2-Tomurcuklanma ile çoğalma:

Ø  Ana canlı üzerinde oluşan küçük bir çıkıntı (tomurcuk)büyüyerek küçük bir birey haline gelir.

Ø  Oluşan bireyler anadan ayrılabileceği gibi birlikte kalarak koloni de oluşturabilirler.

Ø  Maya mantarlarında, Hidra ’da ve bazı çiçeksiz bitkilerde (ciğerotlarında) görülür.

Ø  Tohumlu bitkilerden olan gözyaşı bitkisinin yapraklarıyla üremesi de bir tomurcuklanma sayılabilir.

2-           Vejetatif üreme:

Ø    İleri yapılı bitkilerde görülen özel bir eşeyiz üreme şeklidir.

Ø    Ana bitki ile aynı yapı ve özellikte bitkiler elde edilir.

Ø    Muz, çekirdeksiz üzüm gibi bitkiler tohum oluşturamadıklarından vejetatif üreme ile çoğaltılabilirler.

Ø    Patatesin yumru adı verilen toprak altı gövdesindeki gözler kesilip yeni patates bitkileri oluşturulabilir.

Ø    Çilek gibi sürünücü gövdeye sahip bitkilerin toprak yüzeyine değerek ilerleyen dallarından yer yer dikey yeni bireyler meydana gelir.

Ø    Ayrık otu gibi toprak altı gövdesine sahip bitkilerde toprak altına yayıldıktan sonra toprak yüzeyine çıkarak çok sayıda bitki oluşturur.

Ø    Ciğer otlarının yapraklarında oluşan gemma adı verilen yapılar, ana bireyden ayrılıp, yeni birey oluşumunda görev yaparlar.

 

3-    Sporla üreme:

 

 

Ø  Eşeysiz üremeyi sağlayan sporlar, özelleşmiş hücrelerdir. Bunlar ana canlı ile aynı sayıda kromozom taşırlar.

 

4-    Rejenerasyon(Yenilenme):

Ø  Canlı organizmanın, bazı doku ve hücrelerinin yenilenmesi ve çeşitli nedenlerle yaralanan ya da kopan vücut parçalarının yerine yenilerinin yapılabilme özelliğidir.

Ø  Rejenerasyon sırasında hücre bölünmesi, büyüme ve farklılaşma gibi olaylar görülebilir.

Ø  Denizyıldızı kopan kollarını rejenerasyon ile tamamlayabilir.

Ø  İnsanda rejenerasyon deri, karaciğer ve midede çok fazla olduğu halde yürek kasında ve sinir dokuda yok denecek kadar azdır.

Ø  İlkel yapılı canlılarda rejenerasyon üremeyi sağladığından vücut düzeyindedir. Örnek: Denizanası, planerya

Ø  Yengeç kopan çenesini, semender ve kertenkele kopan kuyruğunu yenileyebilir fakat bu kopuk parçalar yeni bir canlıyı oluşturamadığından rejenerasyon organ düzeyindedir.

Ø  Yüksek yapılı canlılarda örneğin insanda kesilen bir yerin rejenerasyonu  doku düzeyindedir.

Kromozom sayısı canlı türlerinde farklıdır ve her canlıya ait kromozom sayısı nesiller boyunca sabit kalır.

Eğer kromozom sayısında değişim meydana gelirse çeşitli hastalıklar ve anormallikler ortaya çıkmaya başlar. Kromozom sayısının nesiller boyunca sabit kalmasını sağlayan ise mitoz bölünmedir. Mitoz bölünme sonunda oluşan yavru hücrelerin tüm özellikleri ve kromozom sayıları ana hücre ile aynı olduğu için bir canlıyı oluşturan tüm hücreler canlı ile ilgili aynı bilgileri taşır.

 

Not : kertenkelenin kuyruğunu yenilemesi eşeysiz üreme değildir.

 

Mendel’ in Çalışmaları

 

 

Avusturyalı Gregor Mendel matematik ve biyoloji öğrenimi gördü. Bezelyeler üzerinde çalışmalar yaptı. Bu deneyler sonucu KALITIM BİLİMİ ortaya çıktı.

Mendel’ in Kalıtım Çalışmalarını Bezelye İle Yapmasının Nedenleri

1. Bezelyeler kısa sürede çok fazla oğul döl verirler.1 yılda 4 kez

2. Döllenme kontrolü çok kolaydır.

3 Çeşitlerinin çok olması

Bazı kavramları öğrenelim

Kromozom: Hücre çekirdeğinde bulunan, hücre bölünmesi sırasında belirli şekil alan ipliksi yapılar.

Gen: Hücrenin kromozomlarında bulunan, canlı bireylerin kalıtsal karakterlerini taşıyıp ortaya çıkışını sağlayan ve nesilden nesile aktaran kalıtım faktörleri.

Baskın gen (dominant): Bir özelliğin diğer özeliğe göre ortaya çıkma olasılığı fazla olan gen. Büyük harfle gösterilir. Örnek: siyah saç sarı saça baskındır, koyu renkli göz açık renkli göze baskındır.

Çekinik gen (resesif): Bir özelliğin diğer özelliğe göre ortaya çıkma olasılığı az olan gen. Küçük harfle gösterilir. Örnek: sarı saç siyah saça çekiniktir, açık renkli göz koyu renkli göze çekiniktir.

Genotip: Canlının sahip olduğu tüm özelliklere denir.

Fenotip: Canlının dış görünüşünde beliren özelliklerine denir.

 

 

 

MAYOZ BÖLÜNME

Dişi eşey hücresi (yumurta) ile erkek eşey hücresinin (sperm) birleşmesiyle oluşan zigottan yeni bir canlının meydana gelmesi olayı EŞEYLİ ÜREME olarak adlandırılır.

Eşeyli üremede dişi ve erkek bireyin genetik özellikleri yavrulara aktarılır. Kalıtsal özelliklerin yavrulara aktarılabilmesi için canlılarda mitozdan farklı bir hücre bölünmesi gerçekleşir. Mayoz olarak adlandırılan bu bölünme sonucunda üreme hücreleri oluşur.

Mayoz bölünme: Hücrede kromozom sayısının yarıya inmesi amacıyla gerçekleşen bölünmeye mayoz bölünme denir. Mayoz bölünme üreme ana hücrelerinde gerçekleşir.

 

Homolog kromozom: Bir bireyde, karşılıklı olarak aynı özelliğe ait genleri taşıyan, biri anneden diğeri babadan gelen, genellikle aynı şekil ve büyüklükteki kromozom çiftlerine denir.

 

MAYOZ BÖLÜNMENİN ÖZELLİKLERİ

•2n kromozomlu hücrelerde görülür.

•Üreme ana hücrelerinde görülür.

•2n kromozomlu hücreler n kromozomlu hale gelir.

•Sperm, yumurta ve bitkilerde polenlerin oluşmasını sağlar.

•Sperm ve yumurta n kromozomlu olduğu için mayoz geçiremez.

•Bir hücre ard arda 2 defa mayoz geçiremez.

•Mayozda parça değişimi (crossing over) gerçekleşir.

•Mayozda homolog kromozomlar birbirinden ayrılır.

• Oluşan hücrelerin genetik yapısı değişir.

•4 yeni hücre oluşur.

•Eşeyli üreyen canlılarda görülür.

•İnsanda ergenlik dönemiyle beraber mayoz bölünme gerçekleşmeye başlar.

•Mayoz 1 ve Mayoz 2 şeklinde iki aşamaya ayrılır.

 

 

 

KALITIM

 

Bilmemiz gereken bazı kavramlar:

Kalıtım (genetik): Canlılara ait özelliklerin nasıl ve hangi kurallara göre nesillere aktarıldığını inceleyen bilim dalı.

Karakter: Canlıların sahip olduğu her bir özellik.

Gen: Hücrenin kromozomlarında bulunan, canlı bireylerin kalıtsal karakterlerini taşıyıp ortaya çıkışını sağlayan ve nesilden nesile aktaran kalıtım faktörleri.

Baskın gen (dominant): Bir özelliğin diğer özeliğe göre ortaya çıkma olasılığı fazla olan gen. Büyük harfle gösterilir. Örnek: siyah saç sarı saça baskındır, koyu renkli göz açık renkli göze baskındır.

Çekinik gen (resesif): Bir özelliğin diğer özelliğe göre ortaya çıkma olasılığı az olan gen. Küçük harfle gösterilir. Örnek: sarı saç siyah saça çekiniktir, açık renkli göz koyu renkli göze çekiniktir.

Alel gen: Her bir karakter iki gen tarafından oluşturulur. Bu genlere alel gen denir. Alel genler bir karakter üzerinde aynı yönlü (AA, aa) etki edebildiği gibi zıt yönlü de (Aa) etki edebilir.

Homozigot (saf döl): Bir karakter üzerine aynı yönde etki eden alel genlere homozigot denir.

Heterezigot (melez döl): Bir karakter üzerine farklı yönde etki eden alel genlere heterezigot denir.

Genotip: Canlının sahip olduğu tüm özelliklere denir.

Fenotip: Canlının dış görünüşünde beliren özelliklerine denir.

Çaprazlama: Eşeyli üreyen canlılarda babanın ve annenin üreme hücrelerindeki genlerin birleşmesiyle yavru bireyler üretilmesine çaprazlama denir.

Tek karakter çaprazlama

Fenotip       sarı tohum     yeşil tohum   sarı tohum    yeşil tohum

Genotip

 

 

İnsanda cinsiyetin belirlenmesi

Cinsiyet kromozomları iki çeşittir. X ve Y olarak sembolize edilir.

XY+44 -->         Erkek birey

XX+44 -->         Dişi birey

 

 

Her doğacak çocuğun erkek ya da kız olma ihtimali aynıdır. Yandaki çaprazlamaya göre kız çocuk ya da erkek çocuğun dünyaya gelme ihtimali %50 di

 

Kalıtsal hastalıklar

 

a) Renk körlüğü (Daltonizm)

Kırmızı ve yeşili ayırt edememe durumu.

Çekinik bir genle X kromozomu üzerinde taşınır.

Hastalık geni taşıyan kromozom X^r, hastalık geni taşımayan kromozom X^R ile ifade edilir.

Erkeklerde daha yaygın rastlanır.

 

b) Hemofili

İnsanlarda herhangi bir yaralanmadan sonra kanın pıhtılaşmaması ya da çok yavaş pıhtılaşması

Çekinik bir genle X kromozomu üzerinde taşınır.

Hastalık geni taşıyan kromozom X^h, hastalık geni taşımayan kromozom X^H ile ifade edilir.

Erkeklerde daha yaygın rastlanır.

 

 

c) Orak hücreli anemi

Alyuvar hücreleri orak ya da yarım ay şeklinde olur. Bu yüzden hücreler daha az oksijen taşır.

Çekinik bir gen ile vücut kromozomlarında taşınır.

S    sağlam gen            s     hasta gen

SS    sağlam birey        Ss   taşıyıcı birey

ss    hasta birey

 

ç) Down sendromu (Mongolizm)

Üreme hücreleri oluşurken hücre bölünmesi sırasında 21. Çift kromozomların ayrılmaması sonucunda 47 kromozomlu genetik bozukluğu olan bireyler meydana gelir.

En belirgin özelliği zihin geriliğidir.

 

Kromozomların ayrılmaması eşey kromozomlarında da görülür.

 

 

d) Diğer hastalıklar

Balık pulluluk, kulak Kıllılığı ve yapışık parmaklılık Y kromozomu ile taşınır ve sadece erkek bireylerde görülür

 

“FEN BİLİMLERİ DERSİ İLE İLGİLİ KONU ANLATIMLAR”
SAYFASINA GERİ DÖNMEK İÇİN

>>>TIKLAYIN<<<

“FEN BİLİMLERİ DERSİ İLE İLGİLİ TEST SORULARI, SORU BANKASI”
SAYFASINI GÖRMEK İSTERSENİZ

>>>TIKLAYIN<<<

“FEN BİLİMLERİ DERSİ İLE İLGİLİ YAZILI SORULARI”
SAYFASINI GÖRMEK İSTERSENİZ

>>>TIKLAYIN<<<